Οι ορμόνες του φύλου είναι και ορμόνες του εγκεφάλου

Γράφει η Rachel E. Gross

Οι επιστήμονες γνωρίζουν πόσο ευέλικτα είναι τα οιστρογόνα. Εκτός από τον ρόλο τους στη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία, τα οιστρογόνα δυναμώνουν τα οστά, διατηρούν το δέρμα ελαστικό, ρυθμίζουν τα επίπεδα σακχάρου, αυξάνουν τη ροή του αίματος και υποστηρίζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα.

Η αναγνώριση του ρόλου των οιστρογόνων άργησε να έρθει. Η ένωση ταυτοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1923 και έγινε γνωστή ως "γυναικεία ορμόνη" – μια μονοδιάστατη φήμη. Από επιστημονική άποψη, ο όρος "οίστρος" σημαίνει την περίοδο του αναπαραγωγικού κύκλου ορισμένων θηλαστικών κατά την οποία τα θηλυκά είναι γόνιμα και σεξουαλικά ενεργά. Οι γυναίκες δεν έχουν οίστρο, αλλά έμμηνο ρύση.

Πλέον οι νευροεπιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι το οιστρογόνο είναι ζωτικής σημασίας για την υγιή ανάπτυξη του εγκεφάλου, καθώς και ότι "εμπλέκεται" σε παθήσεις όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας και η νόσος Αλτσχάιμερ. Οι αλλαγές στα επίπεδα των οιστρογόνων μπορούν να επιδεινώσουν ημικρανίες, επιληπτικές κρίσεις και άλλα κοινά νευρολογικά συμπτώματα.

Μεγάλος αριθμός νευρολογικών παθήσεων επηρεάζεται από τις διακυμάνσεις των ορμονών του φύλου, επισήμανε ο Δρ Hyman Schipper, νευρολόγος στο Πανεπιστήμιο McGill. "Πολλές από τις θεραπείες που χρησιμοποιούνται στην αναπαραγωγική ιατρική θα πρέπει να επαναπροσανατολιστούν για την αντιμετώπιση νευρολογικών παθήσεων".

Οι ορμόνες του φύλου είναι και ορμόνες του εγκεφάλου. Κι αυτό αλλάζει τον τρόπο που οι γιατροί προσεγγίζουν την υγεία και τις παθήσεις του εγκεφάλου.

Αύξηση των οιστρογόνων

Στις γυναίκες, το οιστρογόνο παράγεται κυρίως στις ωοθήκες, και δευτερευόντως από τα επινεφρίδια και τα λιποκύτταρα. Στους άνδρες, παράγεται σε μικρές ποσότητες στους όρχεις και είναι ζωτικής σημασίας για την παραγωγή σπέρματος, τη λειτουργία του ήπατος και τον μεταβολισμό του λίπους. Και στα δύο φύλα, ο εγκέφαλος παράγει το δικό του οιστρογόνο. "Ο εγκέφαλος είναι εν μέρει ενδοκρινικό όργανο", υπογράμμισε η Lisa Mosconi, νευροεπιστήμονας που διευθύνει το Women’s Brain Initiative στο Weill Cornell Medicine.

Ο εγκέφαλος είναι πλούσιος σε υποδοχείς οιστρογόνων, που ενεργοποιούνται και απενεργοποιούνται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής. Οι υποδοχείς αυτοί "βρίσκονται παντού", εξήγησε η Δρ Mosconi, η οποία ανέπτυξε μια τεχνική PET-scanning για να τους εντοπίσει σε έναν ζωντανό εγκέφαλο. "Δεν μπορέσαμε να βρούμε ούτε μία περιοχή εντελώς άδεια", είπε.

Το οιστρογόνο μπορεί να συνδεθεί απευθείας με υποδοχείς εντός των νευρώνων και άλλων κυττάρων, προκαλώντας μια σειρά από αντιδράσεις. Μπορεί επίσης να διασπαστεί σε μεταβολίτες, που ονομάζονται νευροστεροειδή. Κάποια από τα νευροστεροειδή έχουν αξιοποιηθεί σε θεραπείες: η αλλοπρεγνανολόνη αποτελεί τη βάση ενός φαρμάκου που χρησιμοποιείται για τη θεραπεία ορισμένων τύπων επιληψίας. Ο ίδιος μεταβολίτης βρίσκεται σε στάδιο κλινικών δοκιμών για μια θεραπεία κατά της νόσου Αλτσχάιμερ.

Στη μήτρα, τα οιστρογόνα της μητέρας βοηθούν στην οργάνωση των νευρικών κυκλωμάτων του εμβρύου, κατευθύνουν την παραγωγή εγκεφαλικών κυττάρων και επηρεάζουν την ανάπτυξη διαφορετικών περιοχών του εγκεφάλου. Σε περιόδους σημαντικών μεταβάσεων (εφηβεία, εγκυμοσύνη, εμμηνόπαυση) τα οιστρογόνα βοηθούν στην αναδιάρθρωση και επανασύνδεση του εγκεφάλου.

Οι ερευνητές γνωρίζουν πλέον ότι τα οιστρογόνα διαμορφώνουν τον εγκέφαλο σε όλα τα στάδια της ζωής. Ρυθμίζουν τη δραστηριότητα των νευρώνων, αυξάνουν τη νευροπλαστικότητα, βοηθούν στη μετατροπή της γλυκόζης σε ενέργεια και βελτιώνουν τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο.

Εγκυμοσύνη και εγκέφαλος

Από παλιά γνώριζαν οι νευροεπιστήμονες ότι τα οιστρογόνα δεν επηρέαζαν μόνο το αναπαραγωγικό σύστημα. Ωστόσο, πριν από το 2016 απέκλειαν τα θηλυκά ζώα από τα πειράματα, για να αποφύγουν να ασχοληθούν με τις διαφορές στη συμπεριφορά και στη φυσιολογία που σχετίζονται με τις ορμονικές διακυμάνσεις.

"Πώς μπορείς να ξέρεις αν τα οιστρογόνα έχουν νευροπροστατευτική δράση αν δεν κάνεις πειράματα σε θηλυκά ζώα;", είχε πει η Δρ Rhonda Voskuhl, νευρολόγος στο Comprehensive Menopause Program του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας. Το 1998 η ίδια αναζητούσε ένα μόριο που θα προστάτευε τον εγκέφαλο από τις επιπτώσεις της σκλήρυνσης κατά πλάκας. 

Υπήρχαν ήδη φάρμακα για τη μείωση της φλεγμονής και την πρόληψη κατά της περαιτέρω καταστροφής των νεύρων. Αλλά τα αποτελέσματα ήταν περιορισμένα. 

Η Δρ Voskuhl έκανε μια κλινική παρατήρηση: η εγκυμοσύνη προστατεύει τις γυναίκες από τα συμπτώματα της σκλήρυνσης κατά πλάκας. Στο τελευταίο τρίμηνο τα ποσοστά υποτροπής μειώνονται κατά 70%. Αυτή η προστασία είναι προσωρινή. Μετά τον τοκετό ο κίνδυνος υποτροπής αυξάνεται ραγδαία.

Η Δρ Voskuhl γνώριζε ότι το ανοσοποιητικό σύστημα "ηρεμεί" κατά την εγκυμοσύνη. Αλλά υποψιάστηκε ότι υπήρχε κάτι παραπάνω. "Λογικά η μητέρα έχει κάτι που δεν είναι μόνο αντιφλεγμονώδες, αλλά και νευροπροστατευτικό". Αυτή η ουσία ήταν η οιστριόλη, μια μορφή οιστρογόνου που παράγεται κυρίως από τον πλακούντα. Το 2016 οι κλινικές δοκιμές σε 164 γυναίκες έδειξαν ότι η διετής θεραπεία με οιστριόλη μείωσε σημαντικά τις υποτροπές της σκλήρυνσης κατά πλάκας. 

Σήμερα η Δρ Voskuhl μελετά εάν το αποτέλεσμα των κλινικών δοκιμών μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις γυναίκες που βρίσκονται στην εμμηνόπαυση. Μάλιστα, έχει αναπτύξει μια πατενταρισμένη ορμονική θεραπεία, το PearlPAK, που περιέχει οιστριόλη, για "προβλήματα μνήμης και γνωστικές δυσλειτουργίες που προκαλούνται από την εμμηνόπαυση". 

Μια δύσκολη κληρονομιά

Δεν είναι η πρώτη φορά που η θεραπεία με οιστρογόνα προτείνεται ως πανάκεια για τις γνωστικές δυσλειτουργίες των γυναικών στην εμμηνόπαυση. Πριν από το 2000 τα οιστρογόνα θεωρούνταν πως προστάτευαν τον γηράσκοντα εγκέφαλο από εγκεφαλικά επεισόδια και τη νόσο Αλτσχάιμερ. Το 2003 η κλινική δοκιμή "Women’s Health Initiative Memory Study", που παρακολουθούσε τις μακροπρόθεσμες επιδράσεις της ορμονικής θεραπείας σε γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση, διαπίστωσε ότι οι ηλικιωμένες γυναίκες που συμμετείχαν στη μελέτη και λάμβαναν οιστρογόνα –σε αντίθεση με αυτές που λάμβαναν οιστρογόνα και προγεστερόνη– διέτρεχαν μεγαλύτερο κίνδυνο να εμφανίσουν άνοια σε σύγκριση με αυτές που λάμβαναν εικονικό φάρμακο.

Οι γιατροί σταμάτησαν να συνταγογραφούν οιστρογόνα σε γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση και οι γυναίκες σταμάτησαν να τα παίρνουν από φόβο. Αργότερα διαπιστώθηκε πως το εύρημα της έρευνας ίσχυε μόνο για γυναίκες που ξεκίνησαν οιστρογονοθεραπεία σε ηλικία άνω των 65 ετών, τουλάχιστον 10 χρόνια μετά την τελευταία τους εμμηνορροϊκή περίοδο. Για τις γυναίκες ηλικίας 50 έως 55 ετών η επίδραση του οιστρογόνου όσον αφορά τον κίνδυνο εμφάνισης άνοιας ήταν ουδέτερη. Γυναίκες νεότερης ηλικίας δεν συμμετείχαν στην έρευνα. 

Οι ερευνητές έπρεπε πλέον να θέσουν ένα πιο συγκεκριμένο ερώτημα: Πότε ακριβώς και πώς προστατεύουν τον εγκέφαλο τα οιστρογόνα;

Εστιάζοντας στις αιτίες της νόσου Αλτσχάιμερ

Σύμφωνα με νευροεπιστήμονες, η απώλεια των οιστρογόνων είναι ο κύριος λόγος που η νόσος Αλτσχάιμερ προσβάλλει διπλάσιο αριθμό γυναικών σε σύγκριση με τους άνδρες. Καθώς τα επίπεδα οιστρογόνων μειώνονται, ο μεταβολισμός του εγκεφάλου μεταβάλλεται. Μέχρι την εμμηνόπαυση ο εγκέφαλος λειτουργεί ως επί το πλείστον με γλυκόζη, που τα οιστρογόνα βοηθούν να μετατραπεί σε ενέργεια. Κατά την εμμηνόπαυση ο εγκέφαλος αρχίζει να βασίζεται σε εναλλακτικά "καύσιμα". "Είναι μια αντίδραση στην πείνα", εξήγησε η Roberta Brinton, νευροεπιστήμονας που διευθύνει το Κέντρο Καινοτομίας στις Επιστήμες του Εγκεφάλου στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα. "Δεν έχει καμία σχέση με την αναπαραγωγική ικανότητα, αλλά με το γεγονός ότι ο εγκέφαλος βρίσκεται σε μεταβατικό στάδιο".

Αυτή η αλλαγή θα μπορούσε να σηματοδοτήσει το ορόσημο ευπάθειας στη νόσο Αλτσχάιμερ – και, θεωρητικά, το σημείο όπου η θεραπεία με οιστρογόνα θα μπορούσε να βοηθήσει προληπτικά. Για να διαπιστώσει τι γίνεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο, το 2014 η Δρ Brinton ζήτησε τη βοήθεια της Δρος Mosconi, ειδικής στη νευροαπεικόνιση.

Η Δρ Mosconi ανέπτυξε μια τεχνική απεικόνισης για να δει τους υποδοχείς οιστρογόνων στον εγκέφαλο, επαναχρησιμοποιώντας έναν ιχνηθέτη που χρησιμοποιείται για την ανίχνευση των ίδιων υποδοχέων στον καρκίνο του μαστού. Το 2024 μαζί με τη Δρα Brinton ανακάλυψαν ότι, μετά την εμμηνόπαυση, ο αριθμός των υποδοχέων οιστρογόνων στον εγκέφαλο αυξάνεται σημαντικά, ίσως σε μια προσπάθεια να απορροφήσει περισσότερη από αυτή την ορμόνη. Ωστόσο, όσο περισσότερους υποδοχείς οιστρογόνων είχε μια γυναίκα, τόσο χειρότερη ήταν η μνήμη και οι γνωστικές της επιδόσεις.

Τον Φεβρουάριο η Δρ Mosconi ξεκίνησε ένα ερευνητικό πρόγραμμα ύψους 50 εκατ. δολαρίων, με το οποίο επιχείρησε να προσδιορίσει ποιες γυναίκες διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για Αλτσχάιμερ λόγω των αλλαγών στον εγκέφαλο που σχετίζονται με τα οιστρογόνα και να καταλάβει αν η ορμονική θεραπεία που χορηγείται κατά τη διάρκεια ενός κρίσιμου χρονικού διαστήματος θα μπορούσε να συμβάλει στη μείωση του κινδύνου.

Γεμίζοντας ένα νευρολογικό κενό

Ενώ οι ερευνητές αποκτούν πιο λεπτομερή κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι ορμόνες του φύλου επηρεάζουν τον εγκέφαλο, ορισμένοι γιατροί ανησυχούν ότι η γνώση αυτή αργεί να φτάσει στις κλινικές. Για παράδειγμα, ο Δρ Schipper μπορεί να θεραπεύσει μια ασθενή με επιληψία που σχετίζεται με την έμμηνο ρύση αυξάνοντας τη φαρμακευτική αγωγή για την επιληψία κατά την όψιμη ωχρινική φάση της περιόδου της, όταν η αύξηση των οιστρογόνων μεγαλώνει την πιθανότητα εμφάνισης επιληπτικών κρίσεων. 

Αντίστοιχα, η Δρ Jelena Pavlovic, νευρολόγος στο Albert Einstein College of Medicine της Νέας Υόρκης, διαπίστωσε ότι οι γυναίκες με ημικρανίες που σχετίζονται με την έμμηνο ρύση είναι πιο ευάλωτες σε πονοκεφάλους αμέσως μετά την απόρριψη του ενδομητρίου, όταν τα επίπεδα οιστρογόνων μειώνονται σημαντικά. Η κατανόηση αυτής της σύνδεσης τής δίνει τη δυνατότητα να χορηγεί αγωγή προληπτικά.

Η Δρ Voshkul συμφωνεί: "Όταν οι γιατροί που θεραπεύουν εγκεφαλικές παθήσεις δεν μοιράζονται τις γνώσεις τους με τους γιατρούς που ασχολούνται με τις ορμόνες, και το αντίστροφο, οι ασθενείς υποφέρουν. Αν μιλήσουν μεταξύ τους, οι απαντήσεις υπάρχουν".

Η Rachel E. Gross είναι βραβευμένη δημοσιογράφος με ειδίκευση σε θέματα επιστήμης και υγείας.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στις 22 Απριλίου 2025 στους "The New York Times". 

© 2025 The New York Times Company