Ένα χάπι θα μπορούσε να φέρει επανάσταση στη Νευροεπιστήμη

Γράφει η Rachel E. Gross

Το πρώτο πράγμα που έκανε η Debra ΜcVean όταν ξύπνησε στο νοσοκομείο τον Μάρτιο του 2024 ήταν να προσπαθήσει να πάει στο μπάνιο. Αλλά το αριστερό της χέρι δεν κινούνταν· ούτε και το αριστερό της πόδι. Ήταν παράλυτη σε ολόκληρη την αριστερή πλευρά της.

Είχε υποστεί ένα εγκεφαλικό, της εξήγησε σύντομα ο γιατρός της. Μερικές νύχτες νωρίτερα ένας θρόμβος αίματος είχε σφηνωθεί σε μια αρτηρία στον λαιμό της, διακόπτοντας την παροχή οξυγόνου στα εγκεφαλικά της κύτταρα. Τώρα μια μαγνητική τομογραφία έδειχνε ένα σκοτεινό σημείο στον εγκέφαλό της, μια αφύσικη απουσία ακριβώς πίσω από το δεξί της μάτι. Τι σήμαινε αυτό για την πρόγνωσή της, ωστόσο, ο γιατρός δεν μπορούσε να πει.

"Κάτι λείπει εκεί, αλλά δεν ξέρεις τι", θυμήθηκε πρόσφατα ο σύζυγος της ΜcVean, ο Ian. "Και δεν ξέρεις πώς αυτό θα επηρεάσει την ανάρρωσή της. Είναι αυτή η αβεβαιότητα· σε σαπίζει".

Σε μια εγκεφαλική βλάβη, σε αντίθεση με ένα σπασμένο κόκκαλο, δεν υπάρχει ξεκάθαρο μονοπάτι για ανάρρωση. Ούτε υπάρχουν ιατρικά εργαλεία ή θεραπείες για να βοηθήσουν τον εγκέφαλο να οδηγηθεί προς την επούλωση. Το μόνο που μπορούν να κάνουν οι γιατροί είναι να ενθαρρύνουν τους ασθενείς να εργαστούν σκληρά στην αποκατάσταση, και να ελπίζουν. Αυτός είναι ο λόγος που, για δεκαετίες, η ιατρική στάση απέναντι σε επιζώντες εγκεφαλικής βλάβης ήταν σε μεγάλο βαθμό μια νευρολογική "μηδενιστική", δήλωσε ο Δρ Fernando Τestai, νευρολόγος στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις, στο Σικάγο, και αρχισυντάκτης του "Journal of Stroke and Cerebrovascular Diseases". Το εγκεφαλικό, είπε, "συχνά θεωρούνταν μια ασθένεια "διάγνωσέ το κι άσ’ το”".

Αυτό μπορεί να είναι κοντά στο να αλλάξει. Μερικές μέρες αφότου η Debra ΜcVean ξύπνησε στο Ιατρικό Κέντρο Foothills στο Κάλγκαρι της Αλμπέρτα, της είπαν για μια κλινική δοκιμή ενός χαπιού που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εγκέφαλο να επανέλθει από ένα εγκεφαλικό ή μια τραυματική βλάβη, το οποίο ονομάζεται Μaraviroc. Δεδομένου του επιπέδου σωματικής της αναπηρίας, ήταν καλή υποψήφια για τη μελέτη.

Δίστασε. Τα χάπια ήταν μεγάλα – χάπια για άλογα, όπως τα αποκάλεσε. Αλλά ήξερε ότι η μελέτη θα μπορούσε να βοηθήσει άλλους, και υπήρχε 50% πιθανότητα ότι θα έπαιρνε ένα φάρμακο που θα μπορούσε να βοηθήσει και εκείνη. Τελικά συμφώνησε. "Ήμουν πρόθυμη", είπε. "Δεν ήθελα να είμαι σε μια αναπηρική καρέκλα όλη μου τη ζωή".

Ένα "σκληρό δόγμα"

Ο Δρ S. Τhomas Carmichael, ο επικεφαλής της Nευρολογίας στη Σχολή Ιατρικής Geffen στο UCLA, διδασκόταν συνεχώς το ίδιο πράγμα κατά την ιατρική του εκπαίδευση: Ο εγκέφαλος δεν αναγεννάται. "Σε αντίθεση, ας πούμε, με το συκώτι, δεν έχει ανοσοποιητική ικανότητα", θυμήθηκε ότι του έλεγαν στη δεκαετία του 1990. "Δουλεύεις με ό,τι σου δόθηκε".

Κατά πολλούς τρόπους, η  Nευροεπιστήμη είχε κολλήσει στην εποχή του Santiago Ramon y Cajal, ενός από τα σπουδαιότερα μυαλά της Nευρολογίας. Οι δάσκαλοι του Carmichael συχνά παρέθεταν τη δήλωση του Cajal του 1928, ότι στον ενήλικο εγκέφαλο "οι νευρικές οδοί είναι κάτι σταθερό, τελειωμένο και αμετάβλητο. Όλα μπορεί να πεθάνουν, τίποτα δεν μπορεί να αναγεννηθεί". Αλλά, στη θητεία του σε ένα κέντρο αποκατάστασης για επιζώντες εγκεφαλικής βλάβης, ο Carmichael είδε στοιχεία που αποδείκνυαν το αντίθετο. Οι ασθενείς του ξαναμάθαιναν πώς να περπατούν, να πιάνουν αντικείμενα, να συνδέουν λέξεις σε προτάσεις. Με κάποιον τρόπο, οι εγκέφαλοί τους επουλώνονταν και προσαρμόζονταν. "Κάτι συμβαίνει", είπε. "Απλώς δεν φτάνει πολύ μακριά". Αυτό το κάτι, έμαθε, ήταν ο εγκέφαλος που αναδιοργανώνεται.

Παρά την παραίνεση των συμβούλων της διατριβής του, αποφάσισε να ανακαλύψει εάν ο εγκέφαλος μπορούσε να επιδιορθωθεί ο ίδιος. Αυτό που έμαθε θα άφηνε έκπληκτο το πεδίο: Ύστερα από βλάβη, υγιείς νευρώνες μακριά από το σημείο της ζημιάς έβγαζαν νέους άξονες, τα ριζοειδή πλοκάμια που διοχετεύουν ηλεκτρικά σήματα.

Ένα εγκεφαλικό δεν σκοτώνει απλώς ένα μέρος του εγκεφάλου. Διαταράσσει επίσης ένα τεράστιο δίκτυο νευρώνων που ανταλλάσσουν μηνύματα με μακρινές περιοχές. Ο θάνατος ενός νευρώνα μπορεί να πάρει χιλιάδες από αυτές τις συνδέσεις μαζί του, σαν κατεστραμμένα ηλεκτρικά καλώδια.

Παρόλο που ο εγκέφαλος μπορεί να αναγεννηθεί, αυτή η διαδικασία είναι περιορισμένη. Πολύ λίγοι επιζώντες εγκεφαλικού επιτυγχάνουν ποτέ κάτι κοντά σε πλήρη ανάρρωση, σύμφωνα με την Αμερικανική Εγκεφαλική Εταιρεία. Είναι σαν, σε κάποιο σημείο, ο εγκέφαλος να αποφασίζει ότι έχει τελειώσει την επούλωση και να επιστρέφει στην προεπιλεγμένη του κατάσταση.

Ο Carmichael ήθελε να πάει παραπέρα, να κρατήσει το παράθυρο της πλαστικότητας ανοιχτό για περισσότερο χρόνο και να επιτρέψει στον εγκέφαλο να επουλωθεί πέρα από τα φυσικά του όρια. Υπήρχε, θυμήθηκε, ένα δεύτερο μισό στη δήλωση του Cajal: "Είναι για την επιστήμη του μέλλοντος να αλλάξει, αν είναι δυνατόν, αυτό το σκληρό δόγμα". Ίσως η επιστήμη του μέλλοντος ήταν επιτέλους εδώ.

Ανοίγοντας τις πύλες

Το 2015 ο Δρ Alcino Silva, ένας κορυφαίος ερευνητής της μνήμης και συνάδελφος στο UCLA, μελετούσε "έξυπνα" ποντίκια – ποντίκια με μεταλλάξεις που ενίσχυαν την ικανότητά τους να μαθαίνουν και να θυμούνται. Μια μέρα κάλεσε τον Carmichael να δει ένα ποντίκι που ήταν έξυπνο για έναν απροσδόκητο λόγο: του έλειπε ένα ανοσολογικό γονίδιο. Το γονίδιο κωδικοποιούσε έναν υποδοχέα που ονομαζόταν CCR5, ο οποίος, όπως είχε βρει το εργαστήριο του Silva, φαινόταν να καταστέλλει την πλαστικότητα, τη μνήμη και τη μάθηση. Αναρωτήθηκε αν θα μπορούσε να παίξει ρόλο στην ανάρρωση από εγκεφαλικό, το οποίο πυροδοτεί το ανοσοποιητικό σύστημα να πλημμυρίσει τον εγκέφαλο με φλεγμονώδη κύτταρα.

Ο Carmichael ενδιαφέρθηκε. Σε έναν υγιή ανθρώπινο εγκέφαλο ο CCR5 δεν υπήρχε στους νευρώνες. Αλλά έπειτα από ένα εγκεφαλικό ή άλλη εγκεφαλική βλάβη ο υποδοχέας εμφανιζόταν ξαφνικά παντού στον εγκέφαλο. Η περίοδος αρχικής πλαστικότητας έπειτα από ένα εγκεφαλικό, συνειδητοποίησε, διακοπτόταν από τον CCR5. Σαν ένα φράγμα που κλείνει, ο υποδοχέας φαινόταν να λέει στον εγκέφαλο: "Αρκετά. Ας κλειδώσουμε όσα μάθαμε και ας τα βγάλουμε πέρα". Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που οι επιζώντες εγκεφαλικού σπάνια συνέρχονταν πλήρως: Ο εγκέφαλος κρατούσε τον εαυτό του πίσω. Τα μεταλλαγμένα ποντίκια δεν είχαν αυτή τη βαλβίδα ασφαλείας, ωστόσο. Το παράθυρο εγκεφαλικής πλαστικότητάς τους παρέμενε ανοιχτό για περισσότερο χρόνο. Έπειτα από ένα εγκεφαλικό ή τραυματική βλάβη, βρήκαν ο Carmichael και ο Silva, ανέκαμψαν γρηγορότερα και πληρέστερα.

Το επόμενο βήμα ήταν να δουν αν το ίδιο ίσχυε και για ανθρώπους με τη μετάλλαξη, μια ομάδα που περιελάμβανε Ασκενάζι Εβραίους. Μέχρι τότε οι ερευνητές ηγούνταν μιας προσπάθειας που χρηματοδοτούνταν από το Ίδρυμα Ιατρικής Έρευνας Adelson για να βρουν νέες προσεγγίσεις στην ανάρρωση από εγκεφαλική βλάβη. Το ίδρυμα τους έφερε σε επαφή με τη Δρα Einor Ben Assayag, νευρολόγο στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ στο Ισραήλ που παρακολουθούσε μια ομάδα 600 ασθενών με εγκεφαλικό για να δει ποιοι από αυτούς αναπτύσσουν άνοια.

Είχε κρατήσει δείγματα αίματος από κάθε ασθενή, εκτός από γνωστικές αξιολογήσεις με την πάροδο του χρόνου. Όταν ανέλυσε τα δεδομένα της, βρήκε ότι οι ασθενείς με κάποια μορφή της μετάλλαξης CCR5 είχαν καλύτερες επιδόσεις γλώσσας, μνήμης και προσοχής. Αυτό ήταν πρωτοποριακό: είχαν αναγνωρίσει το πρώτο γονίδιο που σχετίζεται με την ανάρρωση από εγκεφαλικό.
Αλλά οι ερευνητές είχαν κάτι περισσότερο από έναν στόχο· είχαν επίσης ένα φάρμακο που μιμούνταν τη μετάλλαξη. Η Τony Silva, η σύζυγος του Silva και ερευνήτρια στο εργαστήριό του, το είχε βρει ενώ ερευνούσε το μεταλλαγμένο στέλεχος ποντικιού: μια λιγότερο γνωστή θεραπεία για τον HIV, που είχε εγκριθεί από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων το 2007. Ονομαζόταν Μaraviroc.

"Εννοώ, αυτό είναι κάτι σαν μονόκερος", είπε ο Alcino Silva. "Αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο".

Όπως αποδείχθηκε, ο υποδοχέας CCR5 ήταν επίσης γνωστός ως η πύλη με την οποία συνδέεται ο HIV για να εισέλθει στα κύτταρα. Τη δεκαετία του 2000, καθώς ο θανατηφόρος ιός απέκτησε αντοχή σε παλαιότερα φάρμακα, η Pfizer ανέπτυξε ένα φάρμακο που απέκλειε αυτή την πύλη και προστάτευε τα κύτταρα από τη μόλυνση.

Αλλά κανείς δεν είχε κοιτάξει τι θα μπορούσε να κάνει το Μaraviroc στον εγκέφαλο. Το 2019 ο Carmichael παρουσίασε τρεις γραμμές αποδεικτικών στοιχείων που έδειχναν ότι το Μaraviroc ενίσχυε τη νευροπλαστικότητα έπειτα από εγκεφαλική βλάβη, και δημοσίευσε τα ευρήματά του σε μια σημαντική εργασία στο περιοδικό "Cell".

Καθώς μοιραζόταν τα αποτελέσματά του σε ένα συνέδριο αργότερα εκείνο το έτος, ο Δρ Sean Dukelaw, ένας Καναδός νευροεπιστήμονας εγκεφαλικών που καθόταν στην πίσω σειρά, ενθουσιάστηκε. Ο Dukelaw θα γινόταν ο κύριος ερευνητής που διεξήγε τη δοκιμή Μaraviroc στο Ιατρικό Κέντρο Foothills και σε όλο τον Καναδά. Όταν ο Dukelaw ήταν έφηβος, περίπου την ίδια εποχή που ο Carmichael διδασκόταν ότι ο εγκέφαλος είναι στατικός, είδε τον παππού του να υποφέρει από ένα μικροεγκεφαλικό στο σπίτι. Δεδομένου ότι δεν υπήρχαν θεραπείες για εγκεφαλική ανάρρωση, το μόνο που μπορούσε να προσφέρει ο οικογενειακός τους γιατρός ήταν κρεβάτι και ασπιρίνη. Μέσα σε έναν χρόνο ο παππούς του πέθανε από ένα πλήρες εγκεφαλικό.

Για 70 χρόνια ο κλάδος πίστευε ότι ο εγκέφαλος δεν μπορούσε να επανασυνδεθεί. Τώρα "βρισκόμαστε πραγματικά στο χείλος τού να καθοδηγήσουμε αυτή την επανασύνδεση", είπε ο Dukelaw. "Αν εύχομαι να είχε προχωρήσει πιο γρήγορα; Ναι. Αλλά είναι πραγματικά απίστευτο να έχω διασχίσει αυτή τη διαδρομή και να το έχω δει να συμβαίνει, να πηγαίνω από το απολύτως τίποτα στο ότι τώρα υπάρχει ελπίδα".

Αλλάζοντας μυαλά

Το Maraviroc δεν είναι ένα τέλειο φάρμακο, είπε ο Carmichael. Διασχίζει το αιματοεγκεφαλικό φράγμα, αλλά μόνο σε περιορισμένες ποσότητες. Γι’ αυτό ο ίδιος δεν επικεντρώνεται σε ένα συγκεκριμένο φάρμακο, αλλά στο να θέσει τα θεμέλια για μελλοντικές θεραπείες εμβαθύνοντας στην κατανόηση των συστημάτων ανάρρωσης του εγκεφάλου.

Τον Μάιο, στο γραφείο του στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (UCLA), προβάλλει στον τοίχο μια εικόνα που έμοιαζε με μια φωτεινή πράσινη σαρανταποδαρούσα καλυμμένη με κονδυλωτά πόδια. Αυτό ήταν ένας δενδρίτης, ένα κλαδί ενός νευρώνα ενός ποντικιού που δέχεται σήματα από άλλους νευρώνες. 

Έπειτα από ένα εγκεφαλικό, έδειξε η επόμενη εικόνα του, πολλές από αυτές τις ακίδες εξαφανίζονταν· η σαρανταποδαρούσα έχανε μερικά πόδια. Αλλά αν το ποντίκι αναγκαζόταν να εκτελεί ακριβείς κινητικές εργασίες για έναν μήνα, μπορούσε πραγματικά να βγάλει νέες. "Η αποκατάσταση τις ενισχύει", είπε ο Carmichael. "Υπάρχουν περισσότερα πράσινα πραγματάκια". Πρόσφατα αναγνώρισε ένα φάρμακο που παρήγαγε παρόμοιο αποτέλεσμα στον εγκέφαλο, οδηγώντας σε καλύτερη κινητική ανάρρωση σε ποντίκια. Αν και πολλά υποσχόμενο, θα χρειαζόταν χρόνια και "πολλή μη σέξι επιστήμη" για να φέρει αυτό το "χάπι νευροαποκατάστασης" στην αγορά, είπε.

Εάν κάποια από αυτές τις θεραπείες φτάσει να πάρει την έγκριση του FDA, θα μπορούσε να αλλάξει όχι μόνο τον τρόπο που οι γιατροί θεραπεύουν τους ασθενείς με εγκεφαλική βλάβη, αλλά και τον τρόπο που αυτοί οι ασθενείς φαντάζονται το δικό τους μέλλον.

Η ΜcVean ακόμη δεν ξέρει εάν έλαβε Μaraviroc· η δοκιμή θέλει δύο χρόνια ακόμα για να ολοκληρωθεί. Αλλά ξέρει ότι ο εγκέφαλός της ακόμη επανασυνδέεται, αναδιοργανώνεται και προσαρμόζεται στη νέα του πραγματικότητα, πάνω από έναν χρόνο μετά το εγκεφαλικό της.

Καθώς καθόταν στην αναδιπλούμενη αναπηρική της καρέκλα στην κουζίνα της τον Μάιο, σήκωσε ένα βάρος μίας λίβρας με το αριστερό της χέρι, ένα κατόρθωμα που θα ήταν αδύνατο πριν από έξι μήνες. Μπορεί τώρα να πηγαίνει με την καρέκλα από το κρεβάτι της στην κουζίνα για να φτιάξει καφέ. Μπορεί να περπατήσει στις σκάλες, διστακτικά, με μια επιγονατίδα. "Μετράω τα σκαλιά", είπε. "Ξέρω ότι είναι 15". Πρόσφατα, πρόσεξε τα δάχτυλα του αριστερού της χεριού να αποκτούν μεγαλύτερη κινητικότητα. "Δεν νιώθω πια σαν να μη μου ανήκουν", είπε. Είτε έλαβε το φάρμακο είτε όχι, ξέρει ότι κάποια εγγενής ικανότητα για ανάρρωση υπάρχει εκεί. Με τους δικούς τους τρόπους, αυτή και ο Carmichael συνεχίζουν να αμφισβητούν το σκληρό δόγμα του Cajal.
 
Η Rachel E. Gross είναι δημοσιογράφος στον τομέα της υγείας και συγγραφέας.

Το πρωτότυπο άρθρο δημοσιεύθηκε στους "Τhe New York Times" στις 4 Σεπτεμβρίου 2025.

© 2025 The New York Times Company