Να φοβόμαστε περισσότερο τον κοροναϊό ή τον φόβο;

Γιατί φοβόμαστε τόσο τον κοροναϊό;  Η Έφη Σίμου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια. Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγείας ΠαΔΑ, μας βοηθά να καταλήξουμε στην απάντηση. 

Όσο κι αν ακούγεται, κλισέ σε αυτή την περίπτωση ισχύει: Για τον νέο κοροναϊό nCoV2019 έχει χυθεί πολύ μελάνι στην προσπάθεια να καταλάβουμε εάν και πόσο μας απειλεί. Γιατί όμως νιώσαμε, εμείς, οι ειδικοί και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, τόσο φόβο μπροστά στα πολλαπλά κρούσματα του ιού στην άλλη πλευρά της ηπείρου; Θέσαμε μερικές ερωτήσεις στην Έφη Σίμου και οι απαντήσεις της μας βοηθούν να κατανοήσουμε γιατί και πώς αντιδράμε με αυτό τον τρόπο στον φόβο μιας νέας πανδημίας.

Γιατί φοβόμαστε τόσο τον κοροναϊό, κυρία Σίμου; 

Οι άνθρωπος και οι πανδημίες συνδέονται μέσα από τη διαδικασία της συλλογικής μνήμης. Όταν οι ιστορικοί αναφέρονται στη συλλογική μνήμη εννοούν κυρίως τις περιπέτειες της ανθρώπινης ιστορίας που εξιστορούνται από γενιά σε γενιά. Το άκουσμα της λέξης επιδημία ή πανδημία ξυπνά στη συλλογική μνήμη το μαύρο θάνατο, τη λέπρα, τη φυματίωση. Αν αναλογιστούμε ότι η συλλογική οπτική και ακουστική αντίληψη των σύγχρονων κοινωνιών είναι, ουσιαστικά και πρακτικά, τα παραδοσιακά ΜΜΕ και τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, των οποίων η φύση είναι ούτως ή άλλως υπερβολική, συναισθηματική και ενίοτε ανακριβής, τότε δεν θα πρέπει να μας εκπλήξουν οι ιστορίες πανικού και ρατσισμού που ήδη αρχίζουν να καταγράφονται στην περίπτωση του νέου κοροναϊού nCoV2019.

Είναι όμως τόσο επικίνδυνος ο ιός; Και γιατί κρατάμε την αναπνοή μας όταν συναντάμε ανθρώπους ασιατικής καταγωγής στο δρόμο; 

Το πόσο σοβαρή είναι μια ασθένεια και ο κίνδυνος για την κοινωνία που μπορεί να εμπεριέχει δεν τίθενται πάντα με αυστηρούς ορθολογικούς και επιστημονικούς όρους. Στο συλλογικό φαντασιακό η μολυσματική ασθένεια, πέρα από τον πραγματικό σχετικό κίνδυνο, αντιπροσωπεύει και εμπεριέχει τη διχοτόμηση του "εμείς" και οι "άλλοι". Είναι η  έλλειψη συνθηκών υγιεινής, οι καταναλωτικές συνήθειες των Κινέζων και εν τέλει η Ασιατική κουλτούρα που βάζει σε κίνδυνο το δυτικό πολιτισμό. Παρότι δεν μπορούμε να νομιμοποιήσουμε αυτή την υποτιθέμενη και ανυπόστατη αντιπαράθεση που καταδικάζει την κουλτούρα ενός "άλλου" λαού θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτή η σύγκρουση, πολλές φορές όχι τυχαία,  φέρνει σε αντιπαράθεση πολιτισμούς, συμφέροντα και προτεραιότητες και διαμορφώνει νέα ερμηνευτικά σχήματα και οικονομικά συμφέροντα.

Τι είναι πιο μεγάλος ο κίνδυνος για την υγεία ή ο πανικός μας; 

Ο πανικός που προκαλείται στον κόσμο με κάθε νέα επιδημία πυροδοτείται από ένα συνδυασμό παραγόντων και κοινωνικών αντιλήψεων. Η κοινωνική εικόνα των σύγχρονων επιδημιών είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού των υφιστάμενων συλλογικών αναμνήσεων καταστροφής με την επίδραση που ασκούν τα ΜΜΕ στη συλλογική συνείδηση. Το αποτέλεσμα είναι συνήθως εκρηκτικό. Η κοινωνική αναπαράσταση του "νέου και άγνωστου", του "ξένου" και επομένως επικίνδυνου ενεργοποιείται στο συλλογικό ασυνείδητο, όπου ο πανικός για τα μικρόβια σχεδόν συμβαδίζει με τη ξενοφοβία, το άγχος και την αβεβαιότητα για το μέλλον. Ο τρόπος παρουσίασης των ειδήσεων για τις επερχόμενες επιδημίες ξεπερνά πολλές φορές τα πολεμικά ανακοινωθέντα: "ο ιός βρίσκεται προ των πυλών",  "σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης", "οδηγός επιβίωσης", "σύσσωμη η επιστημονική κοινότητα κηρύττει τον πόλεμο" αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα αναφορικά με τον τρόπο κάλυψης των επιδημιών που επανέρχονται περιοδικά στο επικοινωνιακό προσκήνιο.

Αυτού του είδους ο πανικός τροφοδοτείται και επαυξάνεται πλέον από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τα οποία ο καθένας μπορεί να παράγει, αναπαράγει και διαδώσει ανεξάντλητο αριθμό πληροφοριών, αλλά και φημών και ψευδών ειδήσεων, καθώς και από  τη δυσπιστία απέναντι στους χειρισμούς των επιστημόνων και των επίσημων φορέων υγείας που πολλές φορές αποτυγχάνουν να διαχειριστούν αποτελεσματικά την επιστημονική αβεβαιότητα, όπως έχει δείξει η πρόσφατη ιστορία με τον Έμπολα και τον Η1Ν1.

Αγαπάμε όμως την καταστροφολογία, όχι μόνο στον κινηματογράφο αλλά και στη ζωή μας;

Η ρητορική της μικροβιο-φοβίας και γενικότερα της καταστροφολογίας είναι επίσης προσφιλές σενάριο σε πολλές κινηματογραφικές ταινίες που καλλιεργούν  και συντηρούν στη συλλογική μας συνείδηση το φόβο, σε ανύποπτο χρόνο και πολύ πριν το ξέσπασμα μιας επιδημίας. Πληθώρα χολιγουντιανών σεναρίων με ιούς δολοφόνους, υπερ- μικρόβια που μεταλλάσσονται, ηρωικές μορφές επιστημόνων που κηρύττουν τον πόλεμο στους ιούς και μάχονται στα εργαστήρια τους να βρουν το αντίδοτο σε φονικές επιδημίες περιμένουν καρτερικά να επαληθευθούν στο άκουσμα μιας νέας επιδημίας.

Τι ρόλο παίζει η αβεβαιότητα στην εκδήλωση του πανικού; 

Όλοι οι επιστήμονες γνωρίζουν, ότι τα συμπεράσματα της επιστημονικής έρευνας σπανίως εκφέρονται με απόλυτη βεβαιότητα και ότι αποτελεί συνήθης επιστημονική πρακτική τα περισσότερα αποτελέσματα να εκφέρονται με ένα ποσοστό αβεβαιότητας, το οποίο προσφέρει αρκετά περιθώρια διαλόγου και σφαλμάτων. Πράγματι, η επιστήμη είναι πολυσύνθετη, περιέχει δύσκολους επιστημονικούς όρους και είναι γεμάτη από αβεβαιότητες και σπανίως προσφέρει σαφείς και ακαριαίες απαντήσεις στο κοινό σχετικά με τον αν κάτι είναι ασφαλές. Επιπλέον δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο  επιστημονικός κόσμος κατά καιρούς έχει δοκιμαστεί από θέματα επιστημονικής δεοντολογίας, όπως μεθόδευση των αποτελεσμάτων, πλαστά δεδομένα, λογοκλοπή. Ο "μέσος άνθρωπος”, που παρακολουθεί τις εξελίξεις, νιώθει ανασφάλεια και μπερδεύεται από την αβεβαιότητα των επιστημονικών συμπερασμάτων, ενώ του είναι πρακτικά αδύνατο να οδηγηθεί στα ίδια, με τους επιστήμονες, συμπεράσματα.

Όμως όταν  οι επιστήμονες δίνουν αντιφατικά δεδομένα στο κοινό μέσω των ΜΜΕ, τότε αυτό με ποιο κριτήριο θα επιλέξει ποιον να πιστέψει; Άλλωστε ούτε οι δημοσιογράφοι ούτε το κοινό είναι υποχρεωμένοι να διαθέτουν γνώσεις επιδημιολογικής μεθοδολογίας. Ο "κοινός νους"  δεν μπορεί άμεσα να εντοπίσει παραλείψεις στα στοιχεία που του παρουσιάζονται, αλλά και αντιφάσεις στις επιστημονικές έριδες αναφορικά με έναν ενδεχόμενο κίνδυνο. Επίσης δυσκολεύεται να κρίνει τους ειδικούς επιστήμονες και να θέσει τους κινδύνους σε κάποια πραγματική προοπτική, να αναγνωρίσει την προέλευση τους και τελικά να ορίσει με σαφήνεια την πιθανότητα να συμβούν. Αξίζει εδώ να θυμηθούμε τις επιστημονικές αντιπαραθέσεις τόσο για την γρίπη όσο και για το εμβόλιο, που προβλήθηκαν από τα ΜΜΕ κατά τη διάρκεια κάλυψης της νέας γρίπης H1N1 για να συμφωνήσουμε με την τελευταία διαπίστωση.

Η έλλειψη επιστημονικής τεκμηρίωσης για γεγονότα που άπτονται της δημόσιας υγείας μπορεί να οδηγήσει τα μέσα ενημέρωσης σε συμπεράσματα, που προκαλούν υπέρμετρο φόβο στο κοινό, ιδιαίτερα όταν η ενημέρωση γίνεται από δημόσιες πηγές. Οι κάθε είδους ανακρίβειες, ανακολουθίες και ατεκμηρίωτες επιστημονικά δημόσιες θέσεις, συνήθως δίνουν τροφή στην ατέρμονη καταστροφολογία που εντέχνως διοχετεύεται μέσω των ΜΜΕ. Το αποτέλεσμα είναι ο δημόσιος φόβος για την υγεία του κοινωνικού συνόλου, φαινόμενο που ανατροφοδοτείται από ατυχείς επιλογές των κρατούντων ισχυρές δημόσιες θέσεις στη χάραξη πολιτικών υγείας και αναμφίβολα αποτελεί κόλαφο για την επιστημονική πραγματικότητα, αλλά και για την τύχη της δημόσιας υγείας.

Κοινό κρυολόγημα και κοινός νους

Ευτυχώς δεν ζούμε ούτε στην Αρχαία Ελλάδα, ούτε στο Μεσαίωνα που η ασθένεια θεωρούνταν αμαρτία και τιμωρία. Είναι γνωστό ότι οι κοροναϊοί μπορεί να προκαλέσουν λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού, από κοινό κρυολόγημα μέχρι πνευμονία. Επίσης έχουν συσχετιστεί με την εμφάνιση γαστρεντερίτιδας. Η μετάλλαξή τους και η εκτίμηση της θνησιμότητας που αυτή μπορεί να επιφέρει θα πρέπει να προσδιοριστεί με βάση ακριβή στοιχεία, δεδομένου ότι ένα σημαντικό ποσοστό το πληθυσμού πεθαίνει ετησίως από εποχιακή γρίπη.  Η επιστήμη με τη βοήθεια της τεχνολογίας έχει προχωρήσει με γοργά βήματα και έχει στη φαρέτρα της πλήθος εργαλείων που μπορούν να μετρήσουν, να προβλέψουν και να περιορίσουν την εξάπλωση ενός μεταδοτικού νοσήματος, απομείνει να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά κατά περίπτωση.

Η εκτεταμένη και περιοδική έλευση των επιδημιών της γρίπης  και η συναισθηματική υπερ- κάλυψή τους από τα ΜΜΕ, την τελευταία δεκαετία μπορεί να προκάλεσε μια ελαφρά σεισμική δόνηση στον οικονομικό, επιστημονικό και ακαδημαϊκό κόσμο, άφησε όμως πολλούς μετασεισμούς οι οποίοι μπορούν να υποσκάψουν τις κοινωνικές σχέσεις που κάνουν την ανθρώπινη ζωή καλύτερη. Μπορούν επίσης να δυναμιτίσουν  την παγκόσμια οικονομία. Οι ιοί έγιναν οι νέοι εχθροί που απειλούν τον κόσμο, ο νανοτρομοκράτης, ο τρομερός μικροσκοπικός εχθρός, και οι επιδημίες μετατράπηκαν  πολλές φορές σε ζήτημα ύψιστης εθνικής ασφάλειας που μπορεί να απαιτήσουν ακόμα  και την παρέμβαση του στρατού, όπως προβλέπουν πολλά επιχειρησιακά σενάρια που αφορούν την αντιμετώπιση αντίστοιχων κρίσεων. Το κοινό σταδιακά εξοικειώνεται με τη σύγχρονη ιατρική ορολογία και το συμβολισμό του κινδύνου: γ- σφαιρίνη, tamiflu, μάσκες, γάντια και επιστήμονες- ήρωες που καλούνται να σώσουν την ανθρωπότητα από την καταστροφή.

Οι δραματοποιημένες εικόνες εκατομμυρίων ανθρώπων που κυκλοφορούν με μάσκες, σε πολλές δραστηριότητες του καθημερινού κοινωνικού τους βίου, οι οδηγίες για αποφυγή συνωστισμού και επομένως κοινωνικού συγχρωτισμού σε πολλούς δημόσιους χώρους εκδηλώσεων, όπως είναι τα θέατρα, οι αίθουσες κινηματογραφικών προβολών και τα σχολεία, πλοία, αεροπλάνα και ξενοδοχεία σε καραντίνα, αποτελούν την καλύτερη εικόνα για αποτύπωση στη συλλογή μνήμη του πανικού και του τρόμου και την εκδήλωση φοβικών φαινομένων, ρατσιστικής βίας και ξενοφοβίας, αντίστοιχα με αυτά που σημειώθηκαν τις τελευταίες μέρες εναντίων Κινέζων πολιτών σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες και δύνανται να δημιουργήσουν σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις σε μια παγκόσμια αγορά που ήδη πλήττεται από παρατεταμένη οικονομική κρίση.