Η υπερβολική αυτοπεποίθηση των ηγετών απειλεί να βυθίσει τον κόσμο σε πόλεμο

Του Andreas Kluth

Καθώς ο κόσμος (μαζί και ο αυτοαποκαλούμενος επικεφαλής ειρηνοποιός στον Λευκό Οίκο) κρατάει την αναπνοή του για την ανακοίνωση του φετινού Νόμπελ Ειρήνης, ας αφιερώσουμε λίγο χρόνο για να αναλογιστούμε τον αυξανόμενο κίνδυνο πολέμου, συμπεριλαμβανομένου ενός παγκόσμιου πολέμου.

Ακόμη και μια πρόχειρη ματιά στις σημερινές μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις υποδηλώνει ότι τόσο οι ηγέτες τους, όσο και οι πολιτικές ελίτ, είναι επικίνδυνα πολύ σίγουροι για τον εαυτό τους και θα μπορούσαν - όπως το 1914, ας πούμε - να υπνοβατούν προς στην καταστροφή λόγω αυτού που οι διεθνολόγοι αποκαλούν "αμοιβαία αισιοδοξία".

Αν δεν ανησυχείτε ακόμη, υπάρχει μια μελέτη, η μεγαλύτερη του είδους της, που καταλήγει ακριβώς σε αυτό το συμπέρασμα. Ο Τζέφρι Φρίντμαν στο Dartmouth College μόλις δημοσίευσε τα ευρήματα των ερευνών που έκανε (μεταξύ περίπου του 2016 και του 2022) σε περίπου 2.000 αξιωματούχους εθνικής ασφάλειας από περισσότερες από 40 δυτικές χώρες - άνδρες και γυναίκες, Βορειοαμερικανούς και Ευρωπαίους, πολίτες και μέλη των ενόπλων δυνάμεων.

Οι ερωτήσεις του Φρίντμαν είχαν τη μορφή δηλώσεων στις οποίες οι ερωτηθέντες έπρεπε να αποδώσουν πιθανότητες. Μερικά δείγματα: Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που διαθέτει αεροσκάφη stealth. (Η σωστή απάντηση είναι όχι.) Υπάρχει περισσότερο ενεργό στρατιωτικό προσωπικό στην Ευρωπαϊκή Ένωση από ό,τι στη Ρωσία (ναι). Οι τζιχαντιστές τρομοκράτες τα προηγούμενα χρόνια σκότωσαν περισσότερους ανθρώπους στη Γαλλία απ' ό,τι στις ΗΠΑ (ναι). Υπάρχουν περισσότεροι πρόσφυγες από τη Συρία απ' ό,τι από τη Βενεζουέλα (εκείνη την περίοδο, ναι).

Από το 2020, μου είπε ο Φρίντμαν, άρχισε να θέτει κάθε ερώτηση με δύο εκδοχές. Για παράδειγμα, στους μισούς συμμετέχοντας τέθηκε αυτή η παραλλαγή: "Ποιες είναι οι πιθανότητες η Μπόκο Χαράμ να έχει σκοτώσει περισσότερους αμάχους από ό,τι ο ISIS από το 2010;". Οι άλλοι μισοί κλήθηκαν να απαντήσουν σε αυτό: "Ποιες είναι οι πιθανότητες ο ISIS να έχει σκοτώσει περισσότερους αμάχους από την Μπόκο Χαράμ από το 2010;"

Όπως μαντέψατε, ο Φρίντμαν δεν ήθελε να τεστάρει τις γνώσεις των συμμετεχόντων, αλλά να μετρήσει αυτό που εγώ θεωρώ ως "διανοητική ταπεινότητα" (ή την απουσία της, την ύβρη). Και τα δεδομένα ήταν ξεκάθαρα: Οι συμμετέχοντες ήταν υπερβολικά αισιόδοξοι.

Όταν οι συμμετέχοντες εκτίμησαν ότι οι δηλώσεις είχαν 90% πιθανότητα να είναι αληθείς, οι δηλώσεις αυτές ήταν αληθείς μόλις στο 58% των περιπτώσεων - ουσιαστικά, ήταν κορώνα ή γράμματα. Ακόμα και όταν οι συμμετέχοντες αισθάνονταν απόλυτα σίγουροι - αποδίδοντας πιθανότητα 0 ή 100% - έκαναν λάθος περισσότερο από το 25% των περιπτώσεων. Δεν υπήρχε καμία διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών, Αμερικανών και Ευρωπαίων, στρατιωτικών και πολιτών.

Επιπλέον, οι συμμετέχοντες δεν έκαναν λάθος μόνο τυχαία, αλλά ήταν επιρρεπείς σε ψευδώς θετικά αποτελέσματα - αυτό ήταν το νόημα της αλλαγής των ερωτήσεων. Θα περίμενε κανείς ότι αν ζητήσετε από έναν μεγάλο αριθμό ορθολογιστών εμπειρογνωμόνων να αποδώσουν πιθανότητες εάν ο ISIS ή η Μπόκο Χαράμ είναι πιο φονικές οργανώσεις σε μια συνθήκη σύγκρισης μεταξύ τους, οι μέσοι όροι θα έπρεπε να αθροίζουν στο 100%. Αλλά σταθερά (για 244 από τις 280 ερωτήσεις του πειράματος) το άθροισμα ήταν μεγαλύτερο.

Σε ένα άλλο πλαίσιο, μια τέτοια προκατάληψη προς τα ψευδώς θετικά αποτελέσματα υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό, ας πούμε, να στείλουν έναν αθώο στη φυλακή παρά να αφήσουν ελεύθερο έναν ένοχο. Στις διεθνείς σχέσεις βοηθά να εξηγήσουμε, για παράδειγμα, γιατί οι σύμβουλοι του Λευκού Οίκου το 2002 αισθάνονταν βέβαιοι ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν προσπαθούσε να κατασκευάσει πυρηνικά όπλα (ενώ δεν το έκανε) και ήταν σίγουροι ότι μπορούσαν όχι μόνο να ανατρέψουν το καθεστώς του αλλά και να σταθεροποιήσουν και να εκδημοκρατίσουν γρήγορα το Ιράκ (ενώ δεν μπορούσαν).

Επιχειρώντας να καταλήξει σε υποθέσεις για αυτή την επικίνδυνη γνωστική ασυμμετρία, ο Φρίντμαν παραπέμπει στο έργο ψυχολόγων όπως οι Άμος Τβέρσκι και Ντάνιελ Κάνεμαν, οι γνωστοί παγκοσμίως για την ανακάλυψη των γνωστικών προκαταλήψεων. Η μία είναι η ευρετική διαθεσιμότητα, η ανθρώπινη τάση μας να μεγαλώνουμε την πιθανότητα αυτού που μας έρχεται πιο εύκολα στο μυαλό και να παραμερίζουμε άλλες πιθανότητες.

Το 2002, για παράδειγμα, ήταν πολύ πιο εύκολο να φανταστούμε ότι ο Σαντάμ εισήγαγε σωλήνες αλουμινίου για την κατασκευή φυγοκεντρωτών για τον εμπλουτισμό ουρανίου από το να σκεφτούμε ότι ήθελε απλώς το μέταλλο για την κατασκευή συμβατικών πυραύλων (κάτι που αποδείχθηκε) ή κάτι εντελώς διαφορετικό.

Μια άλλη παγίδα είναι η λεγόμενη προκατάληψη της συναίνεσης, η τάση μας να λέμε "ναι" πριν καν εξετάσουμε το περιεχόμενο μιας πρότασης. Αυτό χειροτερεύει εάν προσθέσουμε την ομαδική σκέψη (groupthink), την κοινωνική πίεση (peer pressure) ή τον φόβο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα αυταρχικά καθεστώτα τείνουν να κάνουν πιο καταστροφικά λάθη από ό,τι οι ανοιχτές κοινωνίες. Σκεφτείτε την εισβολή του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία το 2022, για την οποία οι σύμβουλοι και στρατηγοί του τον διαβεβαίωναν ότι θα ήταν "θέμα ημερών".

Τα κακά νέα που προκύπτουν από την έρευνα του Φρίντμαν είναι δύο. Πρώτον, οι μνήμες του τελευταίου παγκόσμιου πολέμου έχουν ξεθωριάσει και η σημερινή γενιά ηγετών και εμπειρογνωμόνων - από την Κίνα και τη Ρωσία μέχρι τις ΗΠΑ και αλλού - δείχνει σημάδια φθίνουσας ταπεινότητας και αυξανόμενης ύβρεως, παρόμοια με τους Ευρωπαίους ηγέτες το καλοκαίρι του 1914. 

Δεύτερον, η ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη στον πλανήτη, οι Ηνωμένες Πολιτείες, απομακρύνεται από την κουλτούρα της ανοιχτής και αντικειμενικής ανάλυσης και στρέφεται προς την ομαδική σκέψη και την αιτιολογημένη συλλογιστική που βασίζεται σε δοκιμασία πίστης στον ηγέτη - αυτό που θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει πόλεμο κατά της εμπειρογνωμοσύνης. 

Υπάρχουν όμως και καλά νέα. Ο Φρίντμαν ανακάλυψε στις έρευνές του ότι μπορείτε να ενισχύσετε δραματικά την ταπεινότητα και να βελτιώσετε τα αποτελέσματα δίνοντας στους συμμετέχοντας μόλις δύο λεπτά εκπαίδευσης, προετοιμάζοντάς τους ουσιαστικά να έχουν επίγνωση των προκαταλήψεών τους.

Το διακύβευμα στις διεθνείς σχέσεις είναι συχνά ο πόλεμος και η ειρήνη, η ζωή και ο θάνατος. Σκεφτείτε μερικά από τα ερωτήματα τα οποία καλείται σήμερα να αντιμετωπίσει ο Λευκός Οίκος. Οι ΗΠΑ πράγματι "εξαφάνισαν" το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, ή απλώς το καθυστέρησαν για λίγο; Διεξάγει η Ρωσία υβριδικό πόλεμο εναντίον ευρωπαϊκών χωρών του ΝΑΤΟ μόνο για να παρενοχλήσει τη συμμαχία ή για να δοκιμάσει τα τρωτά σημεία της για μια ολοκληρωτική επίθεση; Σχεδιάζει η Βόρεια Κορέα να επιτεθεί στον Νότο ή η Κίνα να καταλάβει την Ταϊβάν; Αν έρθει η ώρα του πολέμου, ποιος είναι πιθανότερο να κερδίσει;

Ακολουθούν τα προτεινόμενα διδάγματα από την έρευνα του Φρίντμαν προς τους ηγέτες όλων των χωρών: Πρώτον, εκτιμήστε την εμπειρογνωμοσύνη και αναγνωρίστε ότι η δουλειά της είναι να λέει την αλήθεια στην εξουσία, όχι να σας κολακεύει. Δεύτερον, μην επιτρέπετε στους συμβούλους να παρουσιάζουν μεμονωμένα σενάρια, αλλά επιμείνετε σε εναλλακτικές υποθέσεις - και στη συνέχεια "γυρίστε" τις, ώστε τα θετικά να γίνουν αρνητικά.

Πάνω απ' όλα, μην επιβραβεύετε την αυτοπεποίθηση (και σίγουρα όχι την επίδειξη) των στελεχών σας, αλλά την ταπεινότητα. Και πάντα, πάντα, πάντα, πάντα να παραμένετε ταπεινοί.

Απόδοση - Επιμέλεια: Λυδία Ρουμποπούλου