Η ιδέα της Ιστορίας στη σύγχρονη Αθήνα

Η Αθήνα, µια "Μπραζίλια" του 19ου αιώνα, φέρει το τραύµα της αρχαιότητας. Ορίζεται από την αρχέγονη µήτρα, όσο η ίδια η σύγχρονη πόλη παραµένει χειµαρρώδης, ατίθαση, αέναα µοντέρνα. Στην καρδιά του αστικού ιστού όµως, στην οδό Πανεπιστηµίου, η νεοκλασική Τριλογία των Αθηνών είναι µια διαρκής υπενθύµιση της ιστορίας των ιδεών και των δικτύων στην Ευρώπη της νεωτερικότητας. Τα νεύµατα της απαρχής της νεότερης πόλης, της νέας πρωτεύουσας στην άκρη των Βαλκανίων.

Στη σκιά του Απόλλωνα και της Αθηνάς, στην Ακαδηµία Αθηνών, αισθάνεται κανείς πως ο συµβολισµός της αρχιτεκτονικής και της δηµόσιας τέχνης διαπερνάει όχι µόνο ζητήµατα εθνικής και συλλογικής ταυτότητας, αλλά και θέµατα αυτοπροσδιορισµού όσο και προσωπικής ευθύνης. Η πόλη µπορεί να είναι και µια υπόθεση αυτοβιογραφίας για τον καθέναν από εµάς. Μπορεί να είναι και µια άγραφη πλάκα. Μπορεί να είναι και ένα ηχείο εσωτερικών αντίλαλων.

Ποτέ άλλοτε, όµως, στους νεότερους χρόνους, δεν υπήρχε τέτοια υπερανάλυση της ατοµικής παρουσίας στο ιστορικό γίγνεσθαι. Και ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο υποτιµηµένα τα αξιακά σύµβολα της ουµανιστικής παιδείας, αυτής που γέννησε µέσα σε ορισµένο γεωπολιτικό πνεύµα τη νέα Αθήνα. 

Σε αυτήν την εποχή της απόσχισης και των αντιφάσεων, η ανάγνωση της Ιστορίας στο αστικό περιβάλλον µετατρέπεται σε ένα διαρκές ζητούµενο, που περισσότερο έχει να κάνει µε τη βεβιασµένη αποϊεροποίηση της πόλης παρά µε την ανάγκη επένδυσης σε µια άυλη και διαρκή παρακαταθήκη.

Παρ’ όλα αυτά, και παρά τη γενικευµένη υποτίµηση των σταθερών πυλώνων του 20ού αιώνα, παρατηρεί κανείς ότι στους κεντρικούς δρόµους της Αθήνας η αίσθηση της Ιστορίας διαφαίνεται ενίοτε αχνά και άλλοτε µε παφλασµούς κατά κύµατα.

Η πιο σηµαντική στιγµή για τον ενσυνείδητο περιπατητή είναι όταν νιώσει, έστω και φευγαλέα, αυτό το αδιόρατο και αδιευκρίνιστο συναίσθηµα ότι ο ίδιος είναι κοµµάτι µιας ροής του χρόνου. Η διαδικασία είναι κυρίως διανοητική, πνευµατική και ανεπαίσθητη, όσο και απρόβλεπτη, εφήµερη και ρευστή. Ωστόσο, αποτελεί ιδρυτική συνθήκη για κάθε πόλη η ισχύς της ικανότητάς της να διαποτίζει τους περιπατητές µε αισθήµατα ιστορικής διαχρονίας.

Στην Αθήνα, το ιστορικό παλίµψηστο οδηγεί σε µια ακανόνιστη διάχυση αυτής της συνθήκης, καθώς το µεγαλύτερο µέρος της αχανούς πόλης αποτελείται από αναρίθµητα και µονότονα οικοδοµικά τετράγωνα παρόµοιας και συγγενούς τυπολογίας και µορφολογίας, χωρίς εµφανή µνηµεία ή σηµαντικά αρχιτεκτονικά ορόσηµα. 

Αυτή η συνθήκη στα όρια της ύβρεως, διάσπαρτη σε µεγάλα τµήµατα της πόλης, µοιάζει ωστόσο να αµβλύνεται ή ακόµα και να αντισταθµίζεται από τη γενικώς αποδεκτή πεποίθηση ότι η ιδέα της Αθήνας είναι εξ ολοκλήρου εµβαπτισµένη στην κολυµβήθρα της Ιστορίας.

Όσοι ζούµε στην Αθήνα αρκεί να σηκώσουµε το βλέµµα στον Παρθενώνα για να νιώσουµε τον τρόπο µε τον οποίον ορίζεται και διαρκώς αναβαπτίζεται το θέµα της αρραγούς ταυτότητας.

Σε µια ανοικτή και ανανεωµένη συζήτηση για το µέλλον των πόλεων στον 21ο αιώνα, τα ζητήµατα της ιστορικής ταυτότητας επανακάµπτουν έπειτα από µια µακρά περίοδο κυνικής απόστασης από την κληρονοµιά της Αναγέννησης και του Διαφωτισµού. Και παρά το γεγονός ότι η δεκαετία του 2020 είδε σοβαρές ρήξεις µε συµπαγή στο παρελθόν ταυτοτικά ζητήµατα, φαίνεται πως η ανάγκη ενός εκ νέου προσδιορισµού της αστικής κληρονοµιάς οδηγεί σε µια υποδοχή της ιστορικής παραµέτρου. 

Η ενσυναίσθηση της ιστορικής ροής µοιάζει τόσο να ωφελεί την αναζωογόνηση της οικονοµίας και του τουρισµού όσο και να ενισχύει την κοινωνική συνοχή. Αποτελεί κρίσιµη, άυλη µάζα.

Στην Αθήνα, η νοηµατοδότηση του αστικού περιβάλλοντος περνάει µέσα από τη σύνθεση διαφορετικών φάσεων και αντιλήψεων της παράδοσης που συγκροτεί την ιδέα της πόλης. Αυτή η διαδικασία υπήρξε χρονοβόρος και όχι πάντα αυτονόητη. Αν κοιτάξουµε πίσω στον νωπό ιστορικό χρόνο, θα δούµε ότι µε τη Μεταπολίτευση, το 1974, αρχίζει να ξεδιπλώνεται µια πολύµορφη και όχι πάντα ίσης έντασης ή παρόµοιας στόχευσης αναµόχλευση της ιστορικής διάστασης της πόλης, φθάνοντας για πρώτη φορά έως τις αρχιτεκτονικές µορφές των πρώτων δεκαετιών του εικοστού αιώνα.

Η συµπερίληψη της αστικής ζωής των πρόσφατων –ιστορικά– δεκαετιών (για τα σηµερινά δεδοµένα π. 1900-1980) στο ενιαίο, πολυκύµαντο παλίµψηστο της πόλης αποτέλεσε και αποτελεί στο διηνεκές µια κατάκτηση που φανερώνει αστική ωριµότητα. Η ψυχική ενηλικίωση νέων γενεών µέσα στην ιστορική κολυµβήθρα των Αθηνών υπήρξε µια εξέλιξη που χρονικά τοποθετείται στη διάρκεια του τελευταίου τετάρτου του περασµένου αιώνα.

Ωστόσο, η Αθήνα, µέσα στη σύγχρονη κοσµογονία της, παραµένει ένα µητροπολιτικό κέντρο µε προβληµατική δυνατότητα απρόσκοπτης επικοινωνίας του πολιτισµικού βάθους. Αυτό οφείλεται στα χάσµατα των αιώνων που άφησαν περιορισµένο ή µηδενικό αρχιτεκτονικό ίχνος, αλλά και στην αδυναµία της ελληνικής κοινωνίας να αντιληφθεί τη σηµασία, τη µοναδικότητα αλλά και την αντικειµενική, πέρα από την τοπική, αξία µορφών του εγγύς παρελθόντος. 

Αυτή η αδυναµία προκάλεσε τη χωρίς ενδοιασµό εκρίζωση του λαϊκού νεοκλασικισµού και της ανώνυµης αρχιτεκτονικής των συνοικιών, όπως και την καταστροφή σηµαντικού µεριδίου της λεγόµενης λόγιας αρχιτεκτονικής της περιόδου 1850-1930. 

Όσο και αν συνέτρεχαν ειδικές συνθήκες στις πρώτες µεταπολεµικές δεκαετίες, η ισοπέδωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών της Αθήνας και της διαβάθµισης του ιστορικού παρελθόντος ενέτεινε το πρόβληµα της επικοινωνίας µε την πολύπτυχη ταυτότητα της πόλης.

Σήµερα, καθώς βρισκόµαστε σε άλλο µεταίχµιο, στην τρίτη ήδη δεκαετία του 21ου αιώνα, η διαχείριση ζητηµάτων ιστορικού βάθους και συλλογικής ταυτότητας υποχρεούται πλέον να λαµβάνει υπόψη την πολυµορφία και την κινητικότητα που ορίζει πλέον η διεθνής γεωπολιτική. Η Αθήνα, ως ιδιόµορφη περίπτωση στη Ν.Α. Ευρώπη, είναι αντιµέτωπη µε πολλές προκλήσεις. Μία από αυτές είναι η σύνδεση της πνευµατικής ιδέας της πόλης µε την οικονοµία και την καθηµερινότητα.

*Ο Νίκος Βατόπουλος είναι δηµοσιογράφος µε ειδίκευση σε θέµατα αθηναϊκού περιβάλλοντος και συγγραφέας.