Τα αίτια της κρίσης της Ευρώπης

Του Ανδρέα Μήλιου

Όταν τα προβλήματα γίνονται πολύπλοκα, οι προκλήσεις γίνονται εντονότερες και οι στόχοι απαιτητικότεροι. Η επιτυχημένη αντιμετώπιση τους, που οδηγεί σε ισορροπημένα αναπτυξιακά μείγματα, απαιτεί τότε εμπνευσμένες, διορατικές και αποφασιστικές  ηγεσίες, πολιτικές συνεργασίες και κοινωνικές συναινέσεις. 

Στην πολυπλοκότητα των προβλημάτων και στην ένταση των προκλήσεων στην Ευρώπη συνέβαλαν καθοριστικά η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η υιοθέτηση του καπιταλιστικού παραγωγικού μοντέλου από την Κίνα και τη Ρωσία, η τεράστια τεχνολογική ανάπτυξη των χωρών της Νοτιανατολικής Ασίας και  η εξάπλωση των νέων τεχνολογιών ψηφιακής επικοινωνίας. Οι νέες πλανητικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν προήγαγαν την παγκοσμιοποίηση, η οποία αποδυνάμωσε τον οικονομικό και πολιτικό ρόλο των γεωγραφικών ορίων και των εθνικών συνόρων, τροποποίησε τις συντεταγμένες της κοινωνικοοικονομικής συνύπαρξης στον χώρο, κατάργησε παραδοσιακές διαχωριστικές γραμμές και επέτεινε τον διεθνή οικονομικό ανταγωνισμό ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην επιχειρηματικότητα και στο εμπόριο. 

Τα τελευταία, ωστόσο, χρόνια ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος, ο  πόλεμος της Γάζας και η τεχνολογική γιγάντωση της Κίνας και των άλλων χωρών της  Ανατολικής Ασίας πρόσθεσαν στα ήδη σοβαρά υπάρχοντα προβλήματα της Ευρώπης, όπως η δημογραφική γήρανση του πληθυσμού, το μεταναστευτικό, το ανέλεγκτο προσφυγικό, το υψηλό παραγωγικό κόστος και το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας απέναντι κυρίως στην Κίνα, ακόμη σοβαρότερα, όπως η  ανάπτυξη αντισυστημικών πολιτικών ιδεολογιών, ο πολιτικός κατακερματισμός των παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων, η διάρρηξη της σχέσης κράτους-πολίτη,  και η  ενίσχυση του εθνικιστικού   λαϊκισμού στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. 

Τα αίτια των σημερινών προβλημάτων της Ευρώπης είναι πολυσύνθετα. Είναι πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά  και γεωπολιτικά και οξύνθηκαν ιδιαίτερα μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου,  την είσοδο του πλανήτη στην Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση και την έναρξη της Παγκοσμιοποίησης. Στα πολιτικά ανήκουν κυρίως η έλλειψη ισχυρών, διορατικών ηγεσιών στις μεγάλες χώρες της Ευρώπης. Τα τελευταία τριάντα χρόνια, Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία και Ιταλία, η εμπροσθοφυλακή δηλαδή της Ευρώπης, διοικείται από πολιτικούς μικρού πολιτικού διαμετρήματος και ειδικού βάρους∙ από πολιτικούς που δεν διαθέτουν ούτε τη βασική ικανότητα του ηγέτη, τη διορατικότητα, για να συλλάβουν τα προμηνύματα των επερχόμενων αλλαγών και κινδύνων, ούτε τις ικανότητες να πρωτοπορούν, να διαπαιδαγωγούν, να κατευθύνουν, να προστατεύουν και να προσφέρουν όραμα στους πολίτες. Η Ευρώπη της πρωτοπορίας διοικείται τα τελευταία τριάντα χρόνια από πολιτικούς διαχειριστές που δεν διέθεταν και δεν διαθέτουν την κομβική ηγετική ικανότητα  σύλληψης "της μυστικής βοής του επερχόμενου" όπως έγραψε ο Κ. Καβάφης∙ από πολιτικούς βαρήκοους που  δεν άκουγαν τις Κασσάνδρες (επιστημονικές ενώσεις και ερευνητικά ινστιτούτα) που προμήνυαν τους επερχόμενους κινδύνους. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η έξοδος της Μεγάλης Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ο κοινωνικοπολιτικός κατακερματισμός της Γαλλίας  και της Γερμανίας και η διολίσθηση της Ιταλίας προς τον εθνολαϊκισμό. Τον εθνολαϊκισμό ασπάσθηκαν επίσης η Αυστρία, οι σκανδιναβικές χώρες και οι χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, κ.α. 

Τα τελευταία τριάντα χρόνια, οι ανίσχυρες ταυτότητες των ηγεσιών μεγάλων και μικρών ευρωπαϊκών χωρών κατευθύνονται και χειραγωγούνται εύκολα από τους κυρίαρχους οικονομικούς οργανισμούς και παράγοντες των χωρών τους, με αποτέλεσμα να έχει σημειωθεί ουσιαστική θεσμική αλλοίωση των δημοκρατικών πολιτευμάτων τους. Οι παραδοσιακές δημοκρατίες της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Μεγάλης Βρετανίας και πολλών μικρότερων ευρωπαϊκών χωρών μετεξελίχθηκαν σε Οικονομοκρατίες. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η Γερμανία, η οποία, προκειμένου να ικανοποιήσει τους ισχυρούς βιομηχάνους της, προσέδεσε απερίσκεπτα  το ενεργειακό της άρμα αποκλειστικά στη φθηνή ενέργεια της Ρωσίας. 

Στα κοινωνικά αίτια ανήκουν η άφρονη διαχείριση του προσφυγικού και του μεταναστευτικού, η αδυναμία αντιμετώπισης των κοινωνικών ανισοτήτων και της δίκαιης κατανομής του πλούτου και οι υψηλές τιμές ενέργειας, στέγασης και καταναλωτικών αγαθών. Ο μεγάλος αριθμός προσφύγων και μεταναστών από τις χώρες της Ασίας, της Αφρικής και τη μέση Ανατολή και τα εγκληματικά περιστατικά, στα οποία πολλοί από αυτούς πρωτοστατούν, τροφοδοτούν το αίσθημα ανασφάλειας των αυτοχθόνων πληθυσμών και τους ωθούν στην υιοθέτηση εθνικιστικών και ακροδεξιών ιδεολογιών. Οι σχέσεις των συστημικών ηγεσιών και των πολιτών έχουν διαρραγεί και η εμπιστοσύνη των διοικούμενων προς τους διοικούντες έχει απονευρωθεί. Η πολυπολιτισμική Ευρώπη οδεύει προς απώλεια της πολυπολιτισμικής ταυτότητάς της.

Στα οικονομικά αίτια προσμετρώνται η υπερβολική (σχεδόν αποκλειστική) ενεργειακή εξάρτηση των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης από την παραγόμενη στη Ρωσία ενέργεια και η μεταφορά του μεγαλύτερου μέρους της ευρωπαϊκής βιομηχανικής και τεχνολογικής  παραγωγής στην Κίνα και στην Ανατολική Ασία. Και τα δύο αποτελούν ενέργειες κοντόφθαλμης οικονομικής πολιτικής, διότι δεν έλαβαν υπόψη τους το ενδεχόμενο ότι οι χώρες αυτές θα μπορούσαν κάποια στιγμή να εκμεταλλευτούν σε βάρος της Ευρώπης τη δεσπόζουσα θέση στην οποία θα περιέρχονταν και ότι θα καθόριζαν τον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Σήμερα η Κίνα έχει αναδειχθεί σε τεχνολογικό κολοσσό που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την παγκόσμια τεχνολογική παραγωγή και έχει συνάψει συμβόλαια εισαγωγής πρώτων υλών με τις περισσότερες χώρες της Αφρικής, ενώ η αυταρχικά διοικούμενη Ρωσία επιδιώκει να ανασυστήσει τη Σοβιετική  Ένωση. Οι  ηγέτες των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών και της δυσκίνητης Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αντιλήφτηκαν τις μεγάλες αποβάσεις  της Κίνας στον ορυκτό πλούτο της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής και τελευταία στα Βαλκάνια. Με καθυστέρηση ετών σπεύδουν τώρα να δημιουργήσουν αποθηκευτικούς χώρους υγροποιημένου αερίου και να αυξήσουν την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, προκειμένου να απεξαρτηθούν από τη ρωσική ενέργεια. Οι πρώτες συνέπειες της πολιτικής αυτής καταγράφονται ήδη. Τη στιγμή που η Κίνα κατακλύζει την Ευρώπη (και τον κόσμο) με φθηνά ηλεκτρικά αυτοκίνητα, οι ευρωπαϊκές αυτοκινητοβιομηχανίες μεταθέτουν, η μία μετά την άλλη, για κάποια χρόνια, τη μετάβαση στην ηλεκτροκίνηση. Επίσης, η Ε.Ε. αξιοποιεί την ηλιακή ενέργεια με πάνελ που στην πλειονότητά τους κατασκευάζονται και εισάγονται από την Κίνα.

Στα γεωπολιτικά αίτια, τέλος, ανήκουν η αδυναμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αποκτήσει μερίδιο από την πίτα της παγκόσμιας γεωπολιτικής ισχύος, καθώς προτιμά να ενεργεί ως παρακολούθημα των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Χωρίς κοινή, αυτόνομη  και ευέλικτη εξωτερική και αμυντική πολιτική, η Ε.Ε. δεν θα μπορέσει ποτέ να αναδειχθεί σε πρωταγωνιστή της πλανητικής πραγματικότητας. Η έξοδος της Βρετανίας από την Ε.Ε. και η μη συμμετοχή της Γερμανίας, ως μόνιμο μέλος, στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ενισχύουν την πρόβλεψη ότι η Ε.Ε. δεν θα μπορέσει στο άμεσο μέλλον να εισπράξει αξιόλογο μερίδιο από τα διανεμόμενα παγκόσμια γεωπολιτικά οφέλη.  

Ο Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο με τον τίτλο "Πώς να αναδείξεις τον τόπο σου. Μάρκετινγκ και διαχείριση επωνυμίας τόπων και πόλεων" κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΚΛΕΙΔΑΡΙΘΜΟΣ.