Μητσοτάκης - Ερντογάν: Συγκρατημένες προσδοκίες και μάλλον ήρεμο καλοκαίρι

Του Νικήτα Σίμου

Η συνάντηση Μητσοτάκη - Ερντογάν χθες στην Άγκυρα, έγινε σε ικανοποιητικό κλίμα, αν και επισκιασμένο από την μετατροπή της Μονής της Χώρας σε τέμενος, θέμα για το οποίο ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε την θλίψη του. Δεν έλειψαν βέβαια οι αμοιβαίες διαβεβαιώσεις καλών προθέσεων για την θετική εξέλιξη των σχέσεων των δύο χωρών, με την προτεραιοποίηση των θεμάτων χαμηλής πολιτικής.

Αμφίθυμες τοποθετήσεις. Ήταν μια συνάντηση εργασίας μεταξύ των δυο ηγετών, με την πρόθεση να επικεντρωθούν στα θέματα χαμηλής πολιτικής, όπου συμφωνούν, και η συνάντηση να αποδειχθεί επιτυχής, με συνέχιση του διαλόγου. Είναι αισθητή η πρόθεση μιας αποδραματοποίησης της επικοινωνίας μεταξύ των δύο χωρών, ενώ ως θετική χειρονομία αξιολογείται και η πρόσκληση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου στο επίσημο γεύμα των δύο ηγετών. Παρά ταύτα, ο Τούρκος πρόεδρος είχε προδιαγράψει το ουσιαστικό πλαίσιο της συνάντησης με τον Έλληνα πρωθυπουργό κατά τις προ της συνάντησης ημέρες όταν, αφού αναφέρθηκε στην αξία του διαλόγου και την διπλωματία, είχε καταλήξει με την αποστροφή ότι: "Όπως ο δικέφαλος αετός των Σελτζούκων, θα αναζητήσουμε τρόπους να αναπτύξουμε τις σχέσεις μας με την Ανατολή και την Δύση, στην βάση των κοινών μας συμφερόντων". 

Προς σημειολογική επιβεβαίωση των δηλώσεων αυτών, ακολούθησε η επίσκεψη του εμίρη του Κουβέιτ την Κυριακή και του Έλληνα πρωθυπουργού την Δευτέρα. Ας λεχθεί, ότι οι Σελτζούκοι είχαν κινηθεί κατακτητικά από τα ανατολικά προς τα δυτικά. 

Προηγουμένως, είχε άκομψα τεθεί σε εφαρμογή, η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Τουρκίας για μετατροπή της Μονής της Χώρας σε τέμενος, η οποία είχε κριθεί διατηρητέα, υπό την αιγίδα της UNESCO. Η Ελλάδα προέβη σε άνευ πρακτικής σημασίας έντονο διάβημα. Είναι χαρακτηριστικό, ότι η απόφαση της μετατροπής είχε ληφθεί από το 2019, για να επιλεγεί χρονικά η εφαρμογή της, λίγες ημέρες πριν την επίσκεψη Μητσοτάκη. Κατά τις κοινές δηλώσεις των δύο ηγετών ο Έλληνας πρωθυπουργός απηχώντας την ελληνική κοινή γνώμη εξέφρασε την θλίψη του για το γεγονός. 

Παρά ταύτα η εγκαρδιότητα δεν έλειψε, καλύπτοντας τις σοβούσες οξείες αντιθέσεις για τα θέματα της υψηλής πολιτικής, π.χ. ρύθμιση θαλασσίων ζωνών, κυριαρχία στα νησιά του Α. Αιγαίου, έρευνες για υδρογονάνθρακες κ.α. 

Οι επόμενες συναντήσεις των δύο ηγετών προγραμματίζονται για τον επόμενο Ιούλιο στην Ουάσιγκτον, κατά την Συνάντηση κορυφής του ΝΑΤΟ και τον επόμενο Σεπτέμβριο στην Ν. Υόρκη, με την ευκαιρία της Διάσκεψης του ΟΗΕ. Θα ακολουθήσει ευρεία διάσκεψη στην Άγκυρα προς το τέλος του έτους. 

Η τουρκική πολιτική ηγεσία παρουσιάζει μια έντονη αμφιθυμία την τελευταία περίοδο, αφού έφθασε μέχρι του σημείου να ακυρώσει την έντονα επιδιωκόμενη επίσκεψη Ερντογάν στην Ουάσιγκτον και να δεχθεί ιδιαίτερα θερμά στην Άγκυρα τις προάλλες, τον ηγέτη της Χαμάς Κανίγια, αφού προηγουμένως τον περασμένο Οκτ. είχαν απομακρυνθεί από την Τουρκία τα στελέχη της οργάνωσης. H πολιτική περιοδικής έντασης με την Δύση π.χ. σχετικά με το θέμα της εισδοχής της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ απέδωσε, με την τελική συγκατάνευση των ΗΠΑ για την πώληση των F-16. Είναι ενδεχόμενο να εκκολάπτεται κάποιο νέο τουρκικό αίτημα, κατά την άποψή μας συσχετιζόμενο με τους φιλο-αμερικανούς Κούρδους μαχητές, ενόψει των προετοιμαζομένων ευρείας έκτασης τουρκικών επιχειρήσεων στο Β. Ιράκ και την Συρία, με στόχο την καταστροφή των κουρδικών ενόπλων ομάδων. Ο Τούρκος πρόεδρος αναφέρθηκε στην προσήλωση της Τουρκίας να λύσει το θέμα των τρομοκρατών και ζήτησε την καταδίκη τους από την Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε και την ύφεση με την χώρα μας, ώστε να εξασφαλισθεί ηρεμία στα δυτικά σύνορα της Τουρκίας. 

Σε κάθε περίπτωση, η μεταβλητότητα των τουρκικών θέσεων ολίγον συμβάλλει στην παγίωση σταθερών σχέσεων με την γείτονα και το καλύτερο το οποίο επιτρέπει, είναι συγκρατημένες προσδοκίες και ρεαλισμό στις εκτιμήσεις. Η ελληνική επιλογή για επενδύσεις στην άμυνα παραμένει μονόδρομος, ειδικά καθώς η Τουρκία υλοποιεί ένα πυκνό πρόγραμμα εξοπλισμού της και ενισχύει συνεχώς την εγχώρια πολεμική βιομηχανία της. Βέβαια, δεν θα πρέπει να υποβαθμίζεται το γεγονός, ότι για μεγαλύτερο του έτους διάστημα, οι παραβιάσεις του εναέριου χώρου στο Αιγαίο από την γείτονα έχουν σταματήσει, ενώ και στο μεταναστευτικό παρατηρείται ένα πνεύμα συνεργασίας, όπως αναγνώρισε ο Έλληνας πρωθυπουργός. Επίσης, πολλοί Τούρκοι τουρίστες επισκέπτονται τα νησιά (10) του Α. Αιγαίου, για τα οποία ισχύει η διευκόλυνση με την βίζα παραμονής (7ημερη).

Δυνατότητες συνεργασίας. Παρά τις βάσιμες ελληνικές επιφυλάξεις για την σταθερότητα των τουρκικών προθέσεων, θα μπορούσαν να προκριθούν χώροι χαμηλής πολιτικής (τουρισμός, πολιτισμός, πολιτική προστασία, αθλητισμός, παιδεία κ.α), όπως και η αύξηση του μεταξύ των δυο χωρών εμπορίου κ.α., όπου Τουρκία και Ελλάδα θα μπορούσαν να συνεργασθούν χαλαρώνοντας την ένταση. Μένει να σχεδιαστούν και να δρομολογηθούν τα σχετικά προγράμματα υλοποίησης. Ο πρόεδρος Ερντογάν έδειξε θετική διάθεση μνημονεύοντας την ίδρυση κοινού επιχειρηματικού συμβουλίου και την ενίσχυση του εμπορίου. Μπορούμε να ανακαλέσουμε, ότι κατά την επίσκεψη του στην Αθήνα τον Δεκ. 2023, είχε συμφωνηθεί, μεταξύ άλλων, μια αύξηση της εμπορικής δραστηριότητας Ελλάδας-Τουρκίας από $5,4 δισ. το 2022, σε $10 δισ. ανά έτος, για το επόμενο διάστημα. Ο Τούρκος ηγέτης αναφέρθηκε επίσης στην υπογραφή μνημονίων για την πολιτική προστασία και την υγεία. Θα μπορούσαν βέβαια να εμφανίζονται περιοδικά διάφορα αρνητικά σχόλια και εντάσεις, αλλά και οι δυο πλευρές θα έπρεπε να είναι διατεθειμένες να τις αντιμετωπίσουν με ψυχραιμία.

Προκλήσεις. Δεν μνημονεύτηκαν κατά την κοινή παρουσίαση από τους δυο ηγέτες, χώροι, οι οποίοι μπορούν να προκαλέσουν έντονες τριβές και εντάσεις όπως, πχ η ρύθμιση των θαλασσίων ζωνών, η κυριαρχία στα νησιά και ο εξοπλισμός τους, οι θαλάσσιες έρευνες. Και οι δύο χώρες θα ήταν ευκταίο, καλόπιστα να δώσουν χρόνο για σχετικές διερευνητικές συνομιλίες, με διαρκή επικοινωνία των αρμοδίων κλιμακίων. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι θα ήταν χρήσιμο η ελληνική κυβέρνηση να διαμόρφωνε με την σύγκλιση των απόψεων όλων των κομμάτων, και να καθιστούσε δημόσια γνωστές τις ελληνικές θέσεις, ώστε να αποφευχθεί μεταξύ άλλων ο κίνδυνος να εμφανισθεί η Ελλάδα ότι καθυστερεί και υπεκφεύγει. 

Η πρόκληση για την ελληνική ηγεσία είναι μεγάλη. Για το θέμα της ρύθμισης των θαλασσίων ζωνών στο Αιγαίο και την Ανατ. Μεσόγειο, και το Κυπριακό, η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν ριζικά διαφορετικές θέσεις, τόσο κατά την αντίληψη του εθνικού συμφέροντός τους, όσο και κατά την μεθοδολογία επίλυσης. Για την ρύθμιση των θαλασσίων ζωνών, η Ελλάδα βασίζει τις τοποθετήσεις της στο διεθνές δίκαιο και το δίκαιο της θάλασσας, υποστηρίζοντας ότι η λύση θα πρέπει να αναζητηθεί στο διεθνές δικαστήριο, ενώ για το Κυπριακό στις αποφάσεις του συμβουλίου ασφαλείας του ΟΗΕ. Η Τουρκία εμπλέκει με το πρώτο θέμα και άλλα κατά την άποψή της συναφή θέματα, όπως π.χ. εθνική κυριαρχία και εξοπλισμός των νησιών στο Α. Αιγαίο, προσδιορισμός εναέριου χώρου, κυριαρχία σε νησίδες κ.α, θεωρώντας ότι οι διαφορές θα πρέπει να λυθούν συνολικά, με κυρίαρχη την διμερή διαπραγμάτευση. 

Ως προς το Κυπριακό, ο πρόεδρος Ερντογάν ανάφερε την μόνιμη προσήλωση της Τουρκίας σε λύση η οποία να αναγνωρίζει τα σημερινά δεδομένα. Κατά τις πάγιες θέσεις του για την δημιουργία δυο κρατών, αυτό σημαίνει την κατάργηση της Κυπριακής δημοκρατίας και την δημιουργία δύο ανεξαρτήτων κρατών δηλ. μια de facto λύση, πέρα από κανόνες δικαίου, ηθικές αξίες, και σχετικές αποφάσεις διεθνών θεσμών και οργάνων, θεσμοθετώντας ουσιαστικά το δίκαιο του ισχυρότερου. 

Όμως η ευρύτητα των θεμάτων και η εμπλοκή των συμφερόντων και άλλων δρώντων, καθιστούν τα θέματα αυτά διεθνούς ενδιαφέροντος και η διαχείρισή τους μοιραία εμπλέκει διεθνείς θεσμούς. 

Στο πνεύμα αυτό ο πρωθυπουργός Μητσοτάκης τόνισε την ανάγκη να δοθεί επαρκής χρόνος στην διαμεσολαβήτρια του ΟΗΕ ώστε να διαμορφώσει μια εποικοδομητική πρόταση λύσης του ζητήματος. Παράλληλα ανάφερε την ελληνική υποστήριξη για τα τουρκικά αιτήματα προς την ΕΕ και την θετική θέση της Αθήνας για την οικονομική ενίσχυση της Άγκυρας, ως προς το μεταναστευτικό. Είναι όμως και το θέμα της μουσουλμανικής μειονότητας, στην Θράκη, η οποία σύμφωνα με δημοσιεύματα διευρύνεται από την Άγκυρα, για να συμπεριλάβει και μειονότητες στην Θεσσαλονίκη, την Κω και την Ρόδο. Η ελληνική θέση είναι σαφής, κατά το ότι πρόκειται για Έλληνες Ευρωπαίους πολίτες, με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από αυτές τις ιδιότητες. Επί του προκειμένου ο Τούρκος πρόεδρος ανάφερε την προσμονή του για βελτιώσεις, ενώ ο Έλληνας πρωθυπουργός πήρε την ευκαιρία να αναφερθεί στις επί του προκειμένου ρυθμίσεις της συνθήκης της Λωζάνης και την ισοπολιτεία την οποία απολαμβάνουν οι Έλληνες μουσουλμάνοι πολίτες, ενώ παρατηρείται μια λυπηρή συρρίκνωση της ελληνόφωνης μειονότητας στην Κωνσταντινούπολη. Και οι δύο συμφώνησαν ότι οι μειονότητες μπορούν να είναι γέφυρες φιλίας των δυο λαών.

Ισορροπία στον ευρύτερο χώρο. Και οι δύο χώρες αποτελούν σημαντικούς δρώντες για την ισορροπία ισχύος στην Ανατ. Μεσόγειο, την Μαύρη Θάλασσα μέχρι τον Καύκασο, την Μ. Ανατολή και κατ’ αυτήν την έννοια μπορούν να έχουν κοινούς χώρους ευκαιριών για συνεργασία αλλά και χώρους τριβών και αντιπαραθέσεων. Η Ελλάδα, αναγνωρίζοντας το ανθρωπιστικό πρόβλημα στην Γάζα, διατηρεί φιλικούς δεσμούς με το Ισραήλ, όπως δήλωσε ο Έλληνας πρωθυπουργός. Η Ελλάδα υποστηρίζει την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας, την σύναψη ανακωχής και την δημιουργία ανεξάρτητου Παλαιστινιακού κράτους. 

Η Τουρκία έχει αντίθετα υιοθετήσει μια οξύτατη θέση αντιπαράθεσης με την τρέχουσα Ισραηλινή κυβέρνηση, επιτείνοντας την αμηχανία των ΗΠΑ. Ο πρόεδρος Ερντογάν κάλεσε την Δύση να καταγγείλει τα τεκταινόμενα στην Γάζα και υπογράμμισε την διαφωνία του με την ελληνική θέση. Όμως οι δύο ηγέτες συμφώνησαν κατά το ότι και οι δύο καταδικάζουν την ανθρωπιστική τραγωδία στην Παλαιστινιακή λωρίδα. Η θερμή υποστήριξη της σφοδρά αντι-εβραϊκής Χαμάς από τη Άγκυρα, ενδεχομένως δεν εξαντλείται μόνο σε μια απλή ρητορική, αλλά μπορεί να σημαίνει κάτι περισσότερο, δεδομένου του εμπάργκο, το οποίο η Άγκυρα επέβαλε στις τουρκικές εξαγωγές προς το Ισραήλ. Αυτή η στάση της Άγκυρας συσχετίζεται με τις ηγετικές φιλοδοξίες της ως προς την Μ. Ανατολή, λόγω και του ομοθρήσκου, με τις χώρες της οποίας η Ελλάδα διατηρεί σχέσεις σταθερής φιλίας και συνεργασίας ( πχ Αίγυπτος, ΗΑΕ, Σ. Αραβία). 

Κρίσιμο σημείο διαφοροποίησης απόψεων των δυο χωρών είναι το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης, το οποίο με τις διευκολύνσεις τις οποίες προσφέρει, δημιουργεί ουσιαστικά το αρχικό σημείο ενός τόξου παράκαμψης των Στενών και πρόσβασης στην Μαύρη Θάλασσα. Το θέμα αυτό απασχολεί ιδιαίτερα την Τουρκία, η οποία έχει προβάλει την διαφωνία της έντονα. Δεν θα πρέπει ακόμη να παραβλέπεται η Ελληνική ευαισθησία για τους άνω των 100,000 ελληνικής καταγωγής Ουκρανούς πολίτες στην περιοχή της Οδησσού και της Μαριούπολης. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά επίσης, η πρόσφατη επίσκεψη στην Αθήνα του Αρμένιου πρωθυπουργού, ο οποίος προσβλέπει πέραν της γαλλικής και στην ελληνική υποστήριξη, έναντι των πιέσεων τις οποίες δέχεται η χώρα του από το Αζερμπαϊζάν, το οποίο υποστηρίζει η Τουρκία. Όλα αυτά τα θέματα, όπως και τα τεκταινόμενα στα Βαλκάνια, είναι αντικείμενα διερευνητικής επικοινωνίας με την Τουρκία, η οποία, στο πλαίσιο των αναθεωρητικών φιλοδοξιών της, θα πρέπει να αναγνωρίσει τα ελληνικά συμφέροντα στις παραπάνω γεωγραφικές περιοχές.

Οι λύσεις των προβλημάτων των σχέσεων των δυο χωρών, το μέλλον, η συνύπαρξη τους, θα πρέπει να εκτιμηθούν χωρίς αυταπάτες, με την αντίληψη ότι υπάρχουν κοινά συμφέροντα, τα οποία μπορούν να διασφαλισθούν από το διεθνές δίκαιο, σε κλίμα ειρήνης και συνεργασίας. Είθε το επόμενο διάστημα να είναι ευνοϊκό.

* Ο Νικήτας Σίμος είναι Οικονομολόγος, Γεωπολιτικός Αναλυτής