Ασύμμετρη διάσπαση: το νέο εργαλείο εταιρικής αναδιοργάνωσης με φορολογική ουδετερότητα

Του Γιώργου Δαλιάνη με τη συνεργασία του Παναγιώτη Παπασταύρου*

Η νέα εποχή των εταιρικών μετασχηματισμών διαμορφώνεται από τη σύμπτωση των διατάξεων του Ν.4601/2019 και του Ν.5162/2024. Η ασύμμετρη διάσπαση, δηλαδή η δυνατότητα άνισης κατανομής συμμετοχών στους μετόχους των διασπώμενων εταιρειών, καθιερώνεται πλέον ως θεσμικά αποδεκτή μορφή αναδιοργάνωσης. Παρότι ο νόμος προσφέρει σημαντική ευελιξία και φορολογική ουδετερότητα, η εμπειρία δείχνει ότι η Φορολογική Διοίκηση θα προσεγγίσει με αυξημένη επιφυλακτικότητα τέτοιες πράξεις, ιδίως όταν δεν τεκμηριώνεται επαρκώς ο επιχειρηματικός σκοπός ή η δίκαιη σχέση ανταλλαγής.

Η ασύμμετρη διάσπαση αποτελεί σήμερα ένα πολύτιμο αλλά σύνθετο εργαλείο για επιχειρήσεις που αναζητούν αποδοτικότερη οργάνωση, διαχωρισμό δραστηριοτήτων ή μεταβίβαση οικογενειακών περιουσιών. Ωστόσο, η επιτυχία της προϋποθέτει προσεκτικό σχεδιασμό, τεκμηρίωση και αποτύπωση του οικονομικού σκοπού, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος επαναχαρακτηρισμού ως άτυπης δωρεάς ή φοροαποφυγής.

1. Εισαγωγή

Η διάσπαση, ως εταιρικός μετασχηματισμός, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους μηχανισμούς αναδιάρθρωσης επιχειρήσεων. 

Μέσω αυτής επιτυγχάνεται η μεταφορά περιουσιακών στοιχείων από μια υφιστάμενη εταιρεία (διασπώμενη) σε μία ή περισσότερες νέες ή υφιστάμενες εταιρείες (επωφελούμενες), με σκοπό την ορθολογικότερη κατανομή δραστηριοτήτων, τον περιορισμό κινδύνων ή την εξυγίανση του εταιρικού σχήματος.

Η σύγχρονη ελληνική νομοθεσία προβλέπει δύο βασικά επίπεδα ρύθμισης:

- το εταιρικό, με τον Ν.4601/2019, που καθορίζει τις μορφές και τις διαδικασίες των μετασχηματισμών, και  

- το φορολογικό, με τον Ν.5162/2024, που καθιερώνει την αρχή της φορολογικής ουδετερότητας για όσους μετασχηματισμούς διενεργούνται σύμφωνα με το εταιρικό δίκαιο.

2. Η κανονική (συμμετρική) διάσπαση κατά τον Ν. 4601/2019

Σύμφωνα με το άρθρο 54 και επόμενα του Ν. 4601/2019, διάσπαση είναι η πράξη με την οποία η περιουσία μιας εταιρείας μεταβιβάζεται ολικά ή μερικά σε μία ή περισσότερες εταιρείες (υφιστάμενες ή νεοσυσταθείσες), με αντάλλαγμα την παροχή μετοχών ή εταιρικών μεριδίων στους μετόχους της διασπώμενης.

Η συνήθης μορφή είναι η συμμετρική διάσπαση, όπου οι μέτοχοι λαμβάνουν μετοχές στις νέες ή επωφελούμενες εταιρείες αναλογικά (pro rata) προς τη συμμετοχή τους στη διασπώμενη. Έτσι, διατηρείται η ίδια αναλογία ιδιοκτησίας και οικονομικών δικαιωμάτων.

Παράδειγμα συμμετρικής διάσπασης:    

Η εταιρεία "ΑΛΦΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΕ", με δύο βασικούς μετόχους (50%-50%), διαθέτει δύο παραγωγικές μονάδες: μία στη Θεσσαλονίκη (παραγωγή πλαστικών) και μία στην Πάτρα (παραγωγή συσκευασίας).

Οι μέτοχοι αποφασίζουν να διαχωρίσουν τις δραστηριότητες για λόγους οργάνωσης και κόστους. Η εταιρεία διασπάται σε δύο νέες εταιρείες, όπου κάθε μέτοχος λαμβάνει ίσο ποσοστό (50%) και στις δύο νέες μονάδες. 

Η πράξη θεωρείται συμμετρική διάσπαση: η φορολογική ουδετερότητα διασφαλίζεται πλήρως, καθώς η κατανομή των μετοχών είναι αναλογική και δεν προκύπτει καμία μεταβολή περιουσιακής ισορροπίας.

3. Η ασύμμετρη διάσπαση – Έννοια και νομική θεμελίωση

Στις περιπτώσεις της κοινής διάσπασης και της μερικής διάσπασης, οι μέτοχοι ή οι εταίροι της διασπώμενης εταιρείας γίνονται μέτοχοι ή εταίροι μίας ή περισσότερων επωφελούμενων εταιρειών, σύμφωνα με την κατανομή που προβλέπεται στη σύμβαση διάσπασης. Ο κάθε μέτοχος οφείλει να λάβει συμμετοχή σε τουλάχιστον μία από τις επωφελούμενες εταιρείες.

Με την παρ. 2β του άρθρου 70 του Ν. 4601/2019 εισήχθη για πρώτη φορά η δυνατότητα ασύμμετρης διάσπασης, δηλαδή διάσπασης όπου η αναλογία συμμετοχής των μετόχων στις επωφελούμενες εταιρείες μπορεί να διαφοροποιείται σε σχέση με την αναλογία συμμετοχής τους στην διασπώμενη εταιρεία.

Η ασύμμετρη διάσπαση επιτρέπει μεγαλύτερη ευελιξία στην αναδιοργάνωση και βρίσκει εφαρμογή κυρίως σε περιπτώσεις διαχωρισμού δραστηριοτήτων μεταξύ μετόχων, διαφοροποίησης στρατηγικής ανά θυγατρική ή οικογενειακών επιχειρήσεων, όπου διαφορετικά μέλη της οικογένειας επιθυμούν να αναλάβουν διαφορετικούς τομείς δραστηριότητας.

Παράδειγμα ασύμμετρης διάσπασης:

Η εταιρεία "ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ ΑΙΓΑΙΟ ΑΕ" διαθέτει δύο ξενοδοχειακές μονάδες: ένα πολυτελές ξενοδοχείο στη Σαντορίνη και ένα στη Ρόδο. Οι δύο μέτοχοι, Α και Β, κατέχουν από 50% των μετοχών. Η εταιρεία αποφασίζει να προχωρήσει σε διάσπαση με σύσταση δύο νέων εταιρειών: Η "ΑΙΓΑΙΟ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ ΑΕ” θα λάβει το ξενοδοχείο της Σαντορίνης και η "ΑΙΓΑΙΟ ΡΟΔΟΣ ΑΕ” το ξενοδοχείο της Ρόδου. 

Στην ΑΙΓΑΙΟ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ ΑΕ ο μέτοχος Α θα συμμετέχει κατά 99%, ενώ ο μέτοχος Β κατά 1%.
Στην ΑΙΓΑΙΟ ΡΟΔΟΣ ΑΕ ο μέτοχος Α θα συμμετέχει κατά 1%, ενώ ο μέτοχος Β κατά 99%.  

Η πράξη αυτή αποτελεί ασύμμετρη διάσπαση, αποδεκτή βάσει του Ν. 4601/2019, εφόσον τεκμηριώνεται επιχειρηματικός σκοπός (διαχωρισμός λειτουργίας, διαφοροποίηση πελατείας, ευκολία τραπεζικής χρηματοδότησης).

Η κοινή ή η μερική διάσπαση δεν μπορεί να κηρυχθεί άκυρη για τον λόγο ότι η σχέση ανταλλαγής των εταιρικών συμμετοχών δεν είναι δίκαιη και λογική. Κάθε θιγόμενος μέτοχος ή εταίρος μπορεί να αξιώσει από την εταιρεία, της οποίας οι μέτοχοι ή εταίροι ωφελούνται από τη μη δίκαιη σχέση ανταλλαγής, την καταβολή αποζημίωσης (άρθρο 73 Ν. 4601/2019).

4. Η φορολογική μεταχείριση κατά το προϊσχύον καθεστώς (άρθρο 54 Ν. 4172/2013)

Μέχρι το 2024, το άρθρο 54 του ΚΦΕ (Ν. 4172/2013) παρείχε φορολογική ουδετερότητα μόνο στις συμμετρικές διασπάσεις, δηλαδή όπου η ανταλλαγή μετοχών ήταν κατ’ αναλογία. 

Η ασύμμετρη διάσπαση, όπως στο παράδειγμα της "ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ ΑΙΓΑΙΟ ΑΕ”, θα θεωρούνταν μεταβίβαση περιουσίας και θα μπορούσε να επιφέρει φόρο δωρεάς ή υπεραξίας.

5. Το νέο πλαίσιο του Ν. 5162/2024 – Ευθυγράμμιση εταιρικού και φορολογικού δικαίου

Με το άρθρο 48 του Ν.5162/2024, ο φορολογικός νόμος υιοθετεί τους ορισμούς του Ν.4601/2019.  Όλες οι μορφές διασπάσεων –συμμετρικές και ασύμμετρες– υπάγονται στο νέο καθεστώς φορολογικής ουδετερότητας, υπό την προϋπόθεση ύπαρξης οικονομικά θεμιτού σκοπού.

Η εγκύκλιος Ε.2088/2025 επισημαίνει ότι το φορολογικό καθεστώς των κινήτρων έχει ευθυγραμμιστεί πλήρως με το εταιρικό πλαίσιο του Ν. 4601/2019.

6. Οι αντικαταχρηστικές δικλείδες και η ανάγκη τεκμηρίωσης

Η ελευθερία που παρέχεται με το νέο πλαίσιο συνοδεύεται από αυξημένες υποχρεώσεις τεκμηρίωσης. Το άρθρο 56 παρ. 5 του Ν. 5162/2024 προβλέπει ότι τα ευεργετήματα αίρονται όταν η πράξη έχει ως κύριο ή έναν από τους κύριους σκοπούς τη φοροαποφυγή ή τη φοροδιαφυγή.

Εφαρμογή στο παράδειγμα της "ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ ΑΙΓΑΙΟ ΑΕ":

Αν συνταχθεί έκθεση εμπειρογνώμονα (άρθρο 62 Ν. 4601/2019) που αιτιολογεί τη δίκαιη σχέση ανταλλαγής, business plan που αποδεικνύει ότι ο διαχωρισμός δραστηριοτήτων αυξάνει την αποδοτικότητα και πρακτικά Γ.Σ. που εξηγούν ότι η επιλογή επιτρέπει χρηματοοικονομική αυτοτέλεια και απομόνωση κινδύνου, τότε η ασύμμετρη διάσπαση μπορεί να θεωρηθεί πλήρως θεμιτή και φορολογικά ουδέτερη.

7. Κίνδυνος χαρακτηρισμού ως άτυπης δωρεάς

Η Φορολογική Διοίκηση πιθανότατα θα εξετάζει αν η ασύμμετρη κατανομή συνεπάγεται αύξηση περιουσίας κάποιου μετόχου εις βάρος άλλου. Αν διαπιστωθεί ανισότητα χωρίς οικονομική αιτιολόγηση, μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει άτυπη δωρεά. 

Η επιβολή φόρου θα αφορά μόνο τη διαφορά αξίας και θα εξαρτάται από τη συγγένεια των μετόχων (άρθρο 34 επ. Κώδικα Φορολογίας Δωρεών). Ο κίνδυνος μετριάζεται μέσω ισχυρής τεκμηρίωσης επιχειρηματικού σκοπού (Ε.2088/2025) και δίκαιης σχέσης ανταλλαγής (άρθρο 62 Ν.4601/2019).

Συμπέρασμα

Η διάσπαση, συμμετρική ή ασύμμετρη, αποτελεί σήμερα ενιαία έννοια τόσο στο εταιρικό όσο και στο φορολογικό δίκαιο. Η ευθυγράμμιση των Ν. 4601/2019 και 5162/2024 επιτρέπει στις επιχειρήσεις να υλοποιούν ευέλικτες αναδιαρθρώσεις χωρίς να θυσιάζουν τη φορολογική ουδετερότητα.

Ωστόσο, η ασύμμετρη διάσπαση πρέπει να προσεγγίζεται με ιδιαίτερη προσοχή και πλήρη τεκμηρίωση. Παρότι ο νόμος την αποδέχεται, ο φορολογικός έλεγχος θα είναι επιφυλακτικός και θα εξετάζει αν υποκρύπτεται μεταφορά αξίας χωρίς αντάλλαγμα.

Η επιτυχία της ασύμμετρης διάσπασης εξαρτάται, τελικά, από την ποιότητα της τεκμηρίωσης και την απόδειξη του επιχειρηματικού σκοπού.

* O Γιώργος Δαλιάνης είναι Διευθύνων Σύμβουλος της Artion Α.Ε. & ιδρυτής του Ομίλου Artion, Οικονομολόγος Φοροτεχνικός.

O Παναγιώτης Παπασταύρου είναι Μέτοχος Δ.Σ. και Διευθυντής Επιμόρφωσης της Artion A.E.

Το ανωτέρω κείμενο έχει ενημερωτικό χαρακτήρα και σε καμία περίπτωση δεν υποκαθιστά τις εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες.

Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να απευθυνθείτε στην ARTION Α.Ε. (Πουρνάρα 9 Μαρούσι|+30 210 6009062| www.artion.gr).