Η δοκιμασία τού να ξαναχτίσεις την Ιστορία

Χαλύβδινα δοκάρια µετέωρα,

θρύψαλα γυαλιών στο πάτωµα,

φλόγες παντού.

Σιδεριές ετοιµόρροπες

aπλώνονται ακτινωτά προς πάσα κατεύθυνση.

Τοίχοι µαυρισµένοι απ’ την κάπνα,

η µνήµη της χώρας παρανάλωµα...

Εγραψα αυτούς τους στίχους λίγο µετά τις 2 Σεπτεµβρίου 2018. Είναι µια µέρα που δεν θα ξεχάσω.

Εκείνη την ηµέρα το Εθνικό Μουσείο της Βραζιλίας στο Ρίο ντε Τζανέιρο καταστράφηκε από µεγάλη πυρκαγιά. Για εµάς που εργαζόµαστε στον πολιτιστικό τοµέα της Βραζιλίας, την ηµέρα εκείνη πήρε σάρκα και οστά ο χειρότερος εφιάλτης µας. Η τραγωδία δεν ήρθε απροειδοποίητα. Οι κίνδυνοι ήταν γνωστοί. Το κτίριο δεν συντηρούνταν σωστά, ήταν ολοφάνερο. Κι εγώ και οι συνάδελφοί µου στο µουσείο πιέζαµε συχνά την κυβέρνηση να δώσει περισσότερα κονδύλια για τη συντήρηση του µουσείου, όµως οι προσπάθειές µας ήταν µάταιες.

Αν έπρεπε να διαλέξω ένα κτίριο σε ολόκληρη τη Βραζιλία που χρειαζόταν προστασία και συντήρηση, αυτό θα ήταν το Εθνικό Μουσείο, και όχι µόνο για τις συλλογές που φιλοξενούσε. Ο χώρος του µουσείου είναι συνυφασµένος µε πολλές σηµαντικές στιγµές στην Ιστορία της Βραζιλίας. Από το 1892 το µουσείο στεγάζεται στο πρώην βασιλικό ανάκτορο. Το κτίριο αυτό φιλοξένησε τη βασιλική οικογένεια της Πορτογαλίας που φυγαδεύτηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο για να γλιτώσει από τον Ναπολέοντα. Μετά την ανεξαρτητοποίηση της Βραζιλίας ήταν η κατοικία του αυτοκράτορα.

Το µουσείο ιδρύθηκε στις 6 Ιουνίου του 1818 από τον βασιλιά Ιωάννη ΣΤ' της Πορτογαλίας και πριν από την πυρκαγιά φιλοξενούσε πάνω από 20 εκατοµµύρια αντικείµενα, µεταξύ των οποίων ανέκδοτα έγγραφα της αυτοκράτειρας Μαρίας Λεοπολντίνα, εθνογραφικά αντικείµενα από ιθαγενείς, σηµαντικά δείγµατα της βιοποικιλότητας της χώρας, απολιθώµατα και σπάνια ορυκτά. Η πυρκαγιά κατέστρεψε περίπου το 85% της συλλογής του µουσείου.

Μία από τις πιο δύσκολες στιγµές για µένα ήταν όλως παραδόξως και από τις πιο εµπνευσµένες. Την εποµένη της πυρκαγιάς, κι ενώ έβγαινε ακόµη καπνός από παντού, πλήθος κόσµου, ανάµεσά τους και ορισµένοι µαθητές λυκείου, ήρθε να δει τα αποµεινάρια του µουσείου. Για λόγους ασφαλείας η αστυνοµία δεν τους επέτρεψε να πλησιάσουν το κτίριο. Έπειτα από διαπραγµατεύσεις το πλήθος πέτυχε τον σκοπό για τον οποίο είχε έρθει: άνθρωποι πιάστηκαν χέρι-χέρι, σχηµάτισαν µια αλυσίδα και "αγκάλιασαν" τα λείψανα ενός φορέα που, επί της ουσίας, ανήκε στους ίδιους, στο κοινό. Θυµάµαι τη σκηνή και µετά βίας συγκρατώ τα δάκρυά µου. Εµείς, οι θεµατοφύλακες της πολιτιστικής κληρονοµιάς και της Ιστορίας τους, τους απογοητεύσαµε.

Πώς συνέβη; Πώς µπόρεσε η κυβέρνηση να αφήσει απροστάτευτο έναν σηµαντικό εθνικό θησαυρό; Αναρωτιέµαι πώς κοιµούνται τη νύχτα οι άνθρωποι που έπρεπε να είχαν αποτρέψει αυτή την καταστροφή. Εγώ ακόµη βλέπω εφιάλτες.

Διορίστηκα διευθυντής του µουσείου τον Φεβρουάριο του 2018, σχεδόν επτά µήνες πριν από την πυρκαγιά. Τον πρώτο µήνα της θητείας µου πέτυχα ώστε τα µέλη της Πολιτικής Άµυνας του Ρίο να κάνουν µαθήµατα πυρασφάλειας σε εργαζοµένους του µουσείου. Περίπου 100 άτοµα είχαν την ευκαιρία να µάθουν πώς προλαµβάνουµε µια πυρκαγιά και πώς χρησιµοποιούµε τον πυροσβεστήρα.

Η διοίκηση µου προώθησε ένα e-mail που έγραφε ότι εγκρίθηκε η χρηµατοδότηση για την ανακαίνιση του ανακτόρου από την Εθνική Τράπεζα Οικονοµικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης, ύψους 3,8 εκατ. δολαρίων. Προβλεπόταν οικονοµική βοήθεια για την πυρασφάλεια. Η συµφωνία υπεγράφη στις 5 Ιουνίου, παραµονή της 200ής επετείου από την ίδρυση του µουσείου. Δυστυχώς, τα κονδύλια δεν έφτασαν εγκαίρως. Η πυρκαγιά ξέσπασε το βράδυ της Κυριακής, όπου ελάχιστοι φύλακες είχαν υπηρεσία στο µουσείο.

Κι όµως, από την τραγωδία αυτή προέκυψε κάτι θετικό. Κατανοήσαµε ότι είναι επιτακτική ανάγκη να προστατεύσουµε την πολιτιστική µας κληρονοµιά, γιατί είναι κοµµάτι της Ιστορίας µας. Με αφορµή το τραγικό αυτό συµβάν, αρκετά ιδρύµατα στη Βραζιλία έλαβαν πρόσφατα χρηµατοδότηση για τη βελτίωση των συστηµάτων ασφαλείας και πυρασφάλειας των εγκαταστάσεών τους. Λόγω της µεγάλης καταστροφής που προκάλεσε η πυρκαγιά στον σκελετό του κτιρίου, το µουσείο θα πρέπει να ξαναχτιστεί εξολοκλήρου µε τα πιο σύγχρονα συστήµατα ασφαλείας, εφόσον λάβουµε επαρκή χρηµατοδότηση.

Πέρα από τους οικονοµικούς πόρους, η µεγαλύτερη δυσκολία για το µουσείο είναι η απόκτηση νέων αντικειµένων. Αν και πολλά µουσεία έχουν στα υπόγειά τους πολύ περισσότερα εκθέµατα από όσα θα εκθέσουν ποτέ, οι δωρεές ήταν πολύ λιγότερες του αναµενοµένου. Ένα µουσείο φυσικής ιστορίας δεν µπορεί να επιβιώσει χωρίς πρωτότυπα εκθέµατα.

Ορισµένα ιδρύµατα, πάντως, ανέλαβαν δράση. Ίσως η πιο σηµαντική δωρεά που έχουµε λάβει να είναι αυτή από το Εθνικό Μουσείο της Δανίας: µια κάπα µε φτερά, ηλικίας περίπου 350 ετών. Η κάπα προέρχεται από τη γηγενή φυλή Τουπινάµπα. Η γερµανική κυβέρνηση συνεισέφερε επίσης 1,1 εκατ. δολάρια, ποσό που µας έδωσε τη δυνατότητα να ανακτήσουµε αντικείµενα από τα ερείπια του παλατιού. Είµαστε ευγνώµονες για την οικονοµική αυτή βοήθεια. Ελπίζω ότι περισσότερα διεθνή ιδρύµατα, µουσεία και ιδιώτες δωρητές θα συµµετάσχουν στην ανακατασκευή του µεγαλύτερου µουσείου φυσικής ιστορίας και ανθρωπολογίας στη Λατινική Αµερική.

Το γεγονός ότι η θητεία µου στο µουσείο συνέπεσε µε τόσο δυσάρεστα γεγονότα µού άφησε τραύµατα. Η πυρκαγιά εκδηλώθηκε στις αρχές της θητείας µου. Η κυβέρνηση που εξελέγη λίγες εβδοµάδες αργότερα, τον Οκτώβριο του 2018, δεν µας στήριξε. Αργότερα η πανδηµία έθεσε νέα εµπόδια. Ευτυχώς, η κυβέρνηση που εξελέγη το 2022 έδειξε µεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον πολιτισµό και συµπεριέλαβε την ανακατασκευή του µουσείου στην ατζέντα. Εργαζόµαστε για να επανέλθει το µουσείο στην κοινωνία το συντοµότερο δυνατόν. Στόχος µας είναι να γίνουµε ένα καινοτόµο, βιώσιµο και φιλόξενο µουσείο φυσικής και πολιτιστικής ιστορίας – ένα µουσείο που θα ανοίγει νέους ορίζοντες και θα δηµιουργεί νέα οράµατα.

Ο Alexander Kellner είναι παλαιοντολόγος και διευθυντής του Εθνικού Μουσείου της Βραζιλίας.

©2025 The New York Times Company and Alexander Kellner