Όταν η κλιματική αλλαγή "θολώνει" τα σύνορα

Τα τελευταία χρόνια Έλληνες στρατιώτες στις περιπολίες τους κατά μήκος του ποταμού Έβρου βρίσκονται κάποιες φορές να μην είναι σίγουροι για το πού ακριβώς βρίσκονται. Μερικές φορές οι έντονες βροχοπτώσεις φουσκώνουν τον ποταμό, ο οποίος σχηματίζει το μεγαλύτερο μέρος των χερσαίων συνόρων Ελλάδας-Τουρκίας, εξαφανίζοντας τα σημάδια. Σε άλλες περιπτώσεις, η ξηρασία μειώνει τη στάθμη του ποταμού δημιουργώντας, κατά τόπους, ένα συνονθύλευμα από στάσιμες λιμνούλες, με ελάχιστο νερό να χωρίζει τις δύο πλευρές. Κάποιες άλλες φορές, πυκνός καπνός από κοντινές πυρκαγιές φτάνει μέχρι τον ποταμό, γνωστό και ως Μέριτς ή Μαρίτσα, καλύπτοντας τα πάντα με μια θολή ομίχλη.

Δεν υπάρχει ποτέ μία καλή στιγμή για να περάσει κανείς ένα σύνορο τόσο πολιτικά φορτισμένο και γεμάτο στρατιωτικό εξοπλισμό όσο αυτό μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας, με τις εντάσεις να είναι αυξημένες το τελευταίο διάστημα. Ελλάδα και Τουρκία βρέθηκαν το 2022 σε τροχιά σύγκρουσης για την οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών και άλλα ζητήματα. Στην ομιχλώδη αβεβαιότητα του ποταμού, μια σύγκρουση περιμένει να συμβεί.

Τα σύνορα είναι, από τη φύση τους, σημεία έντασης, όπου συχνά εκδηλώνονται εδαφικές διεκδικήσεις, εθνοτικές διαμάχες και ανταγωνισμοί για φυσικούς πόρους. Σε αυτά τα προβλήματα προσθέτουμε σήμερα και τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά που οριοθετούν πολλά σύνορα. Καθώς τα ποτάμια, οι κορυφογραμμές των βουνών και άλλα φυσικά όρια αλλάζουν μορφή υπό την πίεση των πιο ακραίων καιρικών φαινομένων, διαμορφώνουν νέες ή ενισχύουν παλιές εστίες έριδας. Γειτονικά έθνη, με πολλά από αυτά να παλεύουν να αντιμετωπίσουν μακροχρόνιες προκλήσεις έχοντας πάντα μια τάση να πιστεύουν τα χειρότερα για τους γείτονες τους, συχνά δεν είναι επαρκώς εξοπλισμένα για να διαχειριστούν με ειρηνικά μέσα τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Αυτά τα σημεία ανάφλεξης που δημιουργούνται πλέον από το κλίμα βρίσκονται σχεδόν σε κάθε ήπειρο αλλά και σε κάθε είδος τοπίου. Για παράδειγμα, χιλιάδες μέτρα ψηλά στα Ιμαλάια, το λιώσιμο των παγετώνων περιπλέκει τη διαχείριση των de facto σινο-ινδικών συνόρων, που έχουν γίνει γνωστά ως η γραμμή πραγματικού ελέγχου, στα οποία στρατεύματα των δύο χωρών έχουν πολεμήσει και έχουν καταγράψει απώλειες μέχρι και το 2020. Το λιώσιμο των πάγων αποσταθεροποιεί τα φυλάκια, ενώ παράλληλα ανοίγει περισσότερο έδαφος για περιπολίες, κάτι που μπορεί να αυξήσει τις πιθανότητες για νέες συγκρούσεις.

Πολύ χαμηλότερα, οι πιο συχνές και πιο σφοδρές αμμοθύελλες εμποδίζουν την επιτήρηση κατά μήκος των συνόρων μεταξύ Αφγανιστάν και Ιράν. Οι έμποροι ναρκωτικών εκμεταλλεύονται τις αμμοθύελλες για να εισάγουν λαθραία ναρκωτικά από το Αφγανιστάν στο Ιράν.

Για το ευρύ φάσμα των προβλημάτων που μπορεί να δημιουργήσει το κλίμα στα σύνορα, η Ελλάδα και οι γείτονές της αναμφισβήτητα αποτελούν το καλύτερο παράδειγμα. Στο Αιγαίο Πέλαγος, η αλλαγή στις μετακινήσεις των ψαριών κινδυνεύει να φέρει Έλληνες και Τούρκους ψαράδες - και τα αντίστοιχα Λιμενικά Σώματα - σε πιο τακτική και πιο επικίνδυνη επαφή. Οι αλλαγές αυτές, οι οποίες οφείλονται εν μέρει στην αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων, οδηγούν περισσότερο τόνο υψηλής αξίας σε περιοχές που προηγουμένως είχαν φέρει τις δύο χώρες στο χείλος του πολέμου και οι οποίες στο παρελθόν σπάνια αποτελούσαν αλιευτικά πεδία. "Οι αλιευτικές ζώνες είναι πλέον μπερδεμένες", μου είπε το 2020 ο Βασίλης Λύδας, ψαράς από το κοντινό ελληνικό νησί της Καλύμνου. "Μερικές φορές έρχονται αργότερα. Μερικές φορές έρχονται νωρίτερα". Η κατάσταση έχει μόνο επιδεινωθεί από τότε, λένε οι νησιώτες, καθώς λιγότερα αλιεύματα από την υπεραλίευση οδηγούν στην ανάληψη περισσότερων κινδύνων σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο.

Σε αυτόν τον ακατάστατο νέο κόσμο, ακόμη και η αντίδραση των κρατών στην κλιματική αλλαγή, με τη στροφή που γίνεται στις ΑΠΕ, μπορεί να βρεθεί να αντιμετωπίζει προβλήματα στα σύνορα. Η Αθήνα έχει κατασκευάσει σημαντικές νέες υποδομές ΑΠΕ αλλά δεν πρόκειται να εγκαταστήσει υπεράκτια αιολικά πάρκα κοντά στα θαλάσσια σύνορα με την Τουρκία κάποια στιγμή σύντομα, όπως μου ανέφεραν πηγές του υπουργείου Άμυνας. Παρά τους ισχυρούς ανέμους στο Αιγαίο, κάτι που δημιουργεί σχεδόν τέλειες συνθήκες για την παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας όλο το χρόνο, ο στρατός κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτές οι εγκαταστάσεις αποτελούν κίνδυνο για την ετοιμότητά του σε περίπτωση επίθεσης, καθώς προκαλούν παρεμβολές σε ραντάρ και σόναρ. "Ολόκληρη η Πολεμική Αεροπορία και η κοινότητα του Ναυτικού μόλις είπαν όχι", δήλωσε χαρακτηριστικά ένας στρατιωτικός σύμβουλος.

Τα κακά νέα σε έναν κόσμο που βρίσκεται σε αναβρασμό είναι πως είναι πιθανό να δούμε πολύ περισσότερες τέτοιες περιπτώσεις. Όχι μόνο καθώς τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά στα σύνορα αλλάζουν, με τρόπους και ταχύτητα που τροφοδοτούν ακούσια την ένταση, αλλά και ενώ ταυτόχρονα, ολοένα και περισσότερες κυβερνήσεις ενδεχομένως να ανακαλύπτουν ότι τους συμφέρει να αναζητούν συγκρούσεις με τους γείτονες τους. Άλλωστε, με την κλιματική αλλαγή να επιδεινώνει την ποιότητα και ίσως το εύρος των κρατικών υπηρεσιών - όπως τη διαθεσιμότητα νερού - οι κυβερνήσεις μπορεί να μπαίνουν στον πειρασμό να στρέψουν την προσοχή των κοινωνιών τους προς τα έξω, με μια ωραία μικρή συνοριακή σύγκρουση, όπως αναμφισβήτητα έκανε η χούντα της Αργεντινής τη δεκαετία του 1980 και ο πρόεδρος της Ρωσίας, Βλαντιμίρ Πούτιν κατά την προετοιμασία της εισβολής της χώρας του στην Κριμαία το 2014. Μια μετατόπιση των συνόρων μπορεί να δώσει σε πολιτικούς ηγέτες περισσότερες ευκαιρίες να αξιοποιήσουν το παλαιότερο κόλπο στο βιβλίο για να τραβήξουν την προσοχή των πολιτών τους από τα εγχώρια προβλήματα. 

Υπάρχουν όμως και πολλοί λόγοι για συγκρατημένη αισιοδοξία. Στα σύνορα της με την Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία, η Ελλάδα έχει δείξει ότι η δράση για το κλίμα μπορεί μερικές φορές να μειώσει τις εντάσεις. Στη Μέση Ανατολή, η συνεργασία για τους υδάτινους πόρους μπορεί να διατηρήσει ανοιχτό τον διάλογο στις πιο δύσκολες συνθήκες: Ιορδανοί αξιωματούχοι συχνά παρουσιάζουν την κλιματική αλλαγή ως τον βασικό λόγο για τον οποίο πρέπει να συνεργαστούν με το Ισραήλ στη διαχείριση υδάτινων πόρων, παρά τις ισχυρές εγχώριες αντιδράσεις. 

Το πιο σημαντικό, ίσως, είναι ότι η Ελβετία και η Ιταλία έδωσαν πρόσφατα ένα συγκλονιστικό παράδειγμα του πώς χώρες με ισχυρούς δεσμούς και συνεκτικούς διαύλους διαλόγου μπορούν να επιλύσουν γρήγορα, κατά τα άλλα ευαίσθητα θέματα. Όταν ένας παγετώνας που έλιωσε άλλαξε ένα τμήμα των συνόρων τους, οι δύο χώρες συμφώνησαν να μετακινήσουν τα σύνορα. Σε έναν κόσμο που θα ζούσε με μεγάλη ικανοποίηση χωρίς πρόσθετες εντάσεις και άλλες χώρες μπορεί να χρειαστεί να επιδείξουν παρόμοια ψυχραιμία.

© 2025 Διατίθεται από το "The New York Times Licensing Group"