Τραμπ: Η επιστροφή του προσωποπαγούς στοιχείου στην πολιτική

Του Γεωργίου Ι. Μάτσου*

Όταν την εξωτερική πολιτική ασκούσαν αυτοπροσώπως οι βασιλιάδες, ήταν η εποχή της αποκληθείσας, από τον Max Weber, "χαρισματικής" κυριαρχίας: Η εξουσία βασιζόταν στην περισσότερο ή λιγότερο χαρισματική προσωπικότητα του μονάρχη, με υπέρμετρη για τα σημερινά δεδομένα έμφαση στο προσωποπαγές στοιχείο. Μαζί με την όχι συχνή στον ευρωπαϊκό χώρο (με σημαντική εξαίρεση τον Πάπα) "παραδοσιακή" ή θεοκρατική κυριαρχία, τη βεμπεριανή τριάδα των μορφών κυριαρχίας κλείνει η σύγχρονη "ορθολογική" κυριαρχία, δηλαδή κυριαρχία βασισμένη σε νόμους, που εκτελεί οργανωμένος κρατικός διοικητικός μηχανισμός.

Παράδειγμα λειτουργίας της χαρισματικής κυριαρχίας στη διεθνή πολιτική είναι το πώς ξεκίνησε ο Α΄ ΠΠ. Με αφορμή δολοφονία προσώπου εκ του αυτοκρατορικού οίκου της Αυστρίας, ο Γερμανός, ο Αυστριακός και ο Ρώσος αυτοκράτορας είδαν καθένας τους την ευκαιρία που έψαχναν για ξεκαθάρισμα λογαριασμών. Ενώ και στα μη προσωποπαγή πολιτεύματα της βρετανικής και της γαλλικής δημοκρατίας, το χαρισματικό κατά Weber στοιχείο έπαιξε ρόλο στο ξέσπασμα ενός ολοκληρωτικού πολέμου που, μερικές ημέρες πριν, όλα έδειχναν ότι θα αποφευγόταν.

Ακόμη όμως και σε συνθήκες χαρισματικής κυριαρχίας το προσωποπαγές στοιχείο δεν είναι όσο έντονο επιτρέπει η απόλυτη νομική ισχύς του μονάρχη. Χωρίς να είναι ορθή η ολοσχερής απόρριψη της σημασίας των προσώπων από τον μαρξισμό και τον υλιστικό του ντετερμινισμό, αντικειμενικές εξωγενείς περιστάσεις ασκούν πάντως ισχυρή επιρροή στις αποφάσεις των προσώπων. Η Γαλλία στον Α΄ ΠΠ επεδίωκε ανάκτηση της Αλσατίας και της Λορραίνης από τη Γερμανία. Η Γερμανία, απόκτηση ζωτικού χώρου εις βάρος της Ρωσίας. Η Αγγλία, ακύρωση των ηγεμονικών φιλοδοξιών της Γερμανίας. Κλπ. Ο Α΄ ΠΠ ξέσπασε λοιπόν από συνδυασμό αντικειμενικών παραμέτρων και προσωποπαγών υποκειμενικών στοιχείων, όπως η δολοφονία του Αρχιδούκα Φερδινάνδου.

Δεν είναι σπάνιοι στην παγκόσμια ιστορία ακόμη και πόλεμοι που ξέσπασαν από μια στιγμή θυμού ενός βασιλιά. Η Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα απετράπη εξαιτίας της προσωποπαγούς φιλοδοξίας του Μακαρίου. Η πλανητική ιστορία διαμορφώθηκε ως έχει εξαιτίας του παγκοσμιοποιητικού έργου μιας μόνον ισχυρής προσωπικότητας, του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, η επιρροή του προσώπου των ηγετών μειωνόταν μέχρις εξαφανίσεως. Μεγάλοι ηγέτες του πρόσφατου παρελθόντος (Θάτσερ, Αντενάουερ, ακόμη και ο Ντε Γκωλ, παρά το ρόλο του στον Β΄ ΠΠ) έμειναν στην ιστορία κυρίως για την εσωτερική πολιτική τους. Ελάχιστοι θυμούνται τη Θάτσερ για τον πόλεμο στα Φώκλαντ, ενώ οι Γάλλοι θυμούνται τον Ντε Γκωλ περισσότερο για την εγκατάλειψη της Αλγερίας, παρά για τη χάρη σε αυτόν ένταξη της Γαλλίας στο στρατόπεδο των νικητών του Β΄ ΠΠ.

Οι σημερινοί δυτικοί ηγέτες λειτουργούν μάλλον ως διεκπεραιωτές, παρά ως γεννήτορες οιασδήποτε σημαντικής πρωτοβουλίας στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό. Αυτό δεν ήταν κατ’ ανάγκη κακό, στον βαθμό βέβαια που η πρωτοβουλία της πολιτικής δεν εγκαταλείπεται σε α-εθνικούς και άρα μη δημοκρατικούς οικονομικούς ή πολιτικούς οργανισμούς. Όπως α-εθνικά επιβλήθηκε η εμπορική παγκοσμιοποίηση με τον "γύρο της Ουρουγουάης" χάριν μείωσης του κόστους παραγωγής, χωρίς να ερωτηθούν οι λαοί στη Δύση εάν επιθυμούσαν αποβιομηχάνιση των χωρών τους και απαγόρευση προστασίας της γεωργίας. Ή όπως α-εθνικά επιβάλλεται σήμερα η λαθρομετανάστευση, με πρωτοβουλία οργανισμών που φτιάχνουν τις ΜΚΟ και κινούν την επικερδέστατη διεθνή μπίζνα της λαθρομετανάστευσης.

Εξαιρουμένων αντιδημοκρατικών παρεμβάσεων τέτοιου είδους, η ορθολογική κατά Weber κυριαρχία από διοικητικό μηχανισμό που ασκεί σταθερές πολιτικές, με μειωμένη προσωποπαγή παρέμβαση των πολιτικών, ήταν διασφάλιση ότι δεν θα ξεσπάσει πόλεμος από το προσωπικό γινάτι ενός ηγέτη.

Η υπερεκατονταετής αυτή τάση φαίνεται να αλλάζει δραματικά στη δεύτερη προεδρική θητεία του Ντ. Τραμπ. Προσωποπαγή καθεστώτα συναντώνται συχνά σε μη δυτικές χώρες. Όμως η περίπτωση Τραμπ είναι η πρώτη που εν μέρει επαναφέρει τον δυτικό κόσμο σε εποχές χαρισματικής κυριαρχίας.

Ας σκεφθούμε μόνον δύο όμοια σενάρια. Μετά την Αλάσκα, που αποτελεί το κορυφαίο έως τώρα δείγμα προσωποπαγούς του πολιτικής, ο Τραμπ να αισθανθεί ότι τον κοροϊδεύει ο Πούτιν. Είναι πιθανό, σε μια τέτοια περίπτωση, να ξεσπάσει ο Γ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος; Αντίστροφα, να αισθανθεί ότι τον κοροϊδεύει ο Ζελένσκι. Είναι τότε πιθανό οι ΗΠΑ να στερήσουν από την Ουκρανία τις αναγκαίες για την άμυνά της πληροφορίες των αμερικανικών δορυφόρων, τελειώνοντας τον πόλεμο υπέρ της Ρωσίας σε μερικές εβδομάδες;

Πάντως, όπως και παλαιότερα, η τάση μέσα στην οποία κινούνται οι ηγέτες με έντονο προσωποπαγές στοιχείο ορίζεται από εξωγενή υπερκείμενα γεγονότα. Στην περίπτωση Τραμπ δύο τέτοιες εξωγενείς περιστάσεις τον οδηγούν σε πολιτική φιλορωσική, έστω και κεκαλυμμένη.

Πρώτη περίσταση, η γνώμη του αμερικανικού establishment ότι πιο επίφοβος αντίπαλος των ΗΠΑ σήμερα είναι η Κίνα, που έθετε σοβαρούς περιορισμούς στη φιλοουκρανική πολιτική Μπάιντεν και θεωρεί ότι χρειάζεται πολιτική αντίστροφη του Νίξον, που είχε αναπτύξει σχέσεις με την Κίνα κατά της τότε ΕΣΣΔ.

Δεύτερη: Η εγγύτητα της πολιτικής αισθητικής μεγάλης μερίδας Αμερικανών με τη Ρωσία και όχι με την Ουκρανία. Αυτό ηχεί μεν παράδοξο ή αφύσικο στους υποστηρικτές της Ουκρανίας. Είναι όμως μια αναντίρρητη πραγματικότητα: Η (ανιδιοτελής) υποστήριξη μιας πλευράς σε ξένη πολεμική σύρραξη είναι υπόθεση υποκειμενική έως και "ποδοσφαιροποιημένη". Στον ρωσοουκρανικό πόλεμο, είναι φανερό ότι η πολιτική αισθητική του "κόμματος MAGA" είναι, ανεξαρτήτως των βαθύτερων αιτίων μιας τέτοιας στάσης, πιο κοντά στη Ρωσία παρά στην Ουκρανία.

Τις φιλορωσικές παραμέτρους αντιστρατεύονται άλλες δύο: Η σταθερή θεώρηση της μετασοβιετικής Ρωσίας ως εχθρού των ΗΠΑ και η πολιτική εγγύτητα στην Ουκρανία άλλης μεγάλης μερίδας των Αμερικανών.

Η σύνοδος της Αλάσκας ανέδειξε ισχυρό προσωποπαγές στοιχείο στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Ασχέτως εάν συμφωνεί κανείς με τις επιλογές Τραμπ, είναι θετική η επιστροφή της βούλησης των ηγετών στην πολιτική. Αρνητικό, ότι οι εποχές χαρισματικής κυριαρχίας δεν ήταν καλές για τη δημοκρατία. Δεν βοηθά όμως την προστασία της δημοκρατίας από αρνητικές εκφάνσεις της χαρισματικής κυριαρχίας η δαιμονοποίηση τέτοιου είδους κυριάρχων.

Υπάρχει αντιπρόταση; Ο μέγας Weber, ως Γερμανός, δεν μπορούσε να αναλύσει καταστάσεις στις οποίες η πολιτική δεν ασκείται σε συνθήκες κυριαρχίας (κατά τη γερμανική έννοια της Herrschaft και όχι την αγγλική της sovereignty). Η γερμανική-δυτική βιωματική αδυναμία ανάλυσης καταστάσεων εκτός του πρίσματος της κυριαρχίας, κατανοείται αν αντιπαραβάλουμε τον αριστοτελικό ορισμό της δημοκρατίας: "Τὸ μὴ ἄρχεσθαι, μάλιστα μὲν ὑπὸ μηδενός, εἰ δὲ μή, κατὰ μέρος". Ή αν σκεφθούμε ότι ο Γερμανός που συνέγραψε μια δήθεν "Κοινωνιολογία της ελευθερίας", ήταν ο Μαρξ. Ο δε Weber, όχι τυχαία, παρέλειψε να αναλύσει μία μόνον από όλες τις γνωστές θρησκείες στην εκπληκτική του "Κοινωνιολογία των θρησκειών": Τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό.

Να λοιπόν που η ελληνική φιλοσοφική αντιπρόταση υπέρ της ελευθερίας, σε έναν δυτικό κόσμο που δεν έχει επιλύσει ακόμη παλαιά αυτοκαταστροφικά του διλήμματα, είναι πιο επείγουσα παρά ποτέ.

* Δ.Ν., Δικηγόρος