Déjà vu χάους

Η επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στην εξουσία αποδεικνύεται ένα πολιτικό deja vu που προκαλεί ανατριχίλα. Δεν είναι απλά η επανεμφάνιση ενός γραφικού πολιτικού που θέλει να ταρακουνήσει το σύστημα, αλλά η αναβίωση ενός καταστροφικού μοντέλου πολιτικής, που είδαμε να σαρώνει τον κόσμο στη δεκαετία του ’30, και το οποίο –δυστυχώς– δεν εξαλείφθηκε ποτέ εντελώς. Ο κόσμος παρακολουθεί ξανά έναν ηγέτη που είναι έτοιμος να σύρει την ανθρωπότητα πίσω σε μια εποχή καταστροφικού εθνικισμού και απομονωτισμού, και η διεθνής κοινότητα μοιάζει ανίκανη ή απρόθυμη να αντιδράσει ουσιαστικά. 

Όπως τότε, στις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, έτσι και σήμερα, ο Τραμπ χρησιμοποιεί μεθοδικά τη ρητορική του "εχθρού": ο μετανάστης, ο ξένος, ο "άλλος". Με ένα πρόγραμμα που φέρει το παραπλανητικό σύνθημα "Πρώτα η Αμερική", προσπαθεί να πείσει τους πολίτες ότι η λύση για όλα τα προβλήματα είναι η απομόνωση και η επιστροφή στο έθνος-φρούριο. Είναι ακριβώς η πολιτική λογική που γέννησε τις μεγαλύτερες καταστροφές που γνώρισε ο κόσμος, αλλά τώρα παρουσιάζεται εκ νέου ως η δήθεν μοναδική λύση στα προβλήματα που η ίδια δημιουργεί.

Η οικονομική του πολιτική επαναφέρει στο προσκήνιο έναν ωμό προστατευτισμό, που μοιάζει πολύ με εκείνον που κυριάρχησε στον μεσοπόλεμο, όταν οι εμπορικές διενέξεις (με απαρχή την Smoot-Hawley Tariff Act) δεν άφησαν χώρο στην ανάπτυξη συνεργασιών και κατανόησης των κινήτρων, αλλά αντιθέτως όξυναν τον εθνικιστικό ανταγωνισμό και την γεωπολιτική ένταση. Οι εμπορικοί πόλεμοι που άνοιξε με την Κίνα, την Ευρώπη, τον Καναδά, το Μεξικό, και άλλες χώρες, δεν είναι παρά μια σύγχρονη εκδοχή της πολιτικής εκείνης που τότε προετοίμασε το έδαφος για τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο. Και όμως, η σημερινή διεθνής κοινότητα, με χαρακτηριστική αφέλεια, νομίζει ότι μπορεί να αντιμετωπίσει τον Τραμπ με επικοινωνιακά πυροτεχνήματα και ανούσιες δηλώσεις.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η παγκόσμια πολιτική επιστρέφει επικίνδυνα στο δόγμα του μεσοπολέμου. Η δεκαετία του ’70 και η πετρελαϊκή κρίση είχαν οδηγήσει ξανά στην αναβίωση του προστατευτισμού και της οικονομικής απομόνωσης, όταν οι κυβερνήσεις της Δύσης νόμισαν ότι με υψηλούς δασμούς και οικονομικό εθνικισμό θα μπορούσαν να προστατεύσουν τις οικονομίες τους από τη διεθνή κρίση. Το αποτέλεσμα; Χάος στην παγκόσμια οικονομία, κοινωνική αναταραχή, αύξηση του πληθωρισμού και, φυσικά, η επώαση των ακροδεξιών κινημάτων που ευδοκίμησαν μέσα σε εκείνη την ανασφάλεια.

Σήμερα, με την επιστροφή του Τραμπ, το σκηνικό επαναλαμβάνεται με χειρότερη, πιο απειλητική μορφή. Στο εσωτερικό των ΗΠΑ, ο διχασμός επεκτείνεται συνέχεια και γίνεται όπλο και στρατηγική. Ο Τραμπ δεν υπονομεύει απλώς τη δημοκρατία—την αποδομεί πέτρα την πέτρα, προωθώντας την πόλωση και διαλύοντας τους θεσμούς με στόχο την προσωπική του εξουσία. Κατασκευάζει έναν εσωτερικό εχθρό που πρέπει να καταπολεμηθεί και έναν εξωτερικό εχθρό που πρέπει να τιμωρηθεί. Το έχουμε δει ξανά, και δεν τελείωσε καλά.

Όσο για τις αντιδράσεις των άλλων μεγάλων δυνάμεων; Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κολλήσει στη λογική των θερμών εξαγγελιών που ακολουθούνται από ατέρμονη συζήτηση, των μισόλογων και της πολιτικής ατολμίας. Κάθε κίνηση μοιάζει διστακτική, σαν να μην καταλαβαίνουν ότι η αδράνεια δεν είναι στρατηγική, αλλά αργή αυτοκτονία. Η Κίνα μπορεί να φωνάζει δυνατά, να απειλεί και να δηλώνει ετοιμότητα για σύγκρουση—εμπορική ή άλλη—αλλά η αντίδρασή της είναι κοντόφθαλμη και ασύνδετη, χωρίς μακροπρόθεσμη σκέψη. Ο Καναδάς εξακολουθεί να προσπαθεί να διατηρήσει το προφίλ του "καλού γείτονα", μην κατανοώντας ότι ο Τραμπ βλέπει τη διπλωματία ως αδυναμία και τη μετριοπάθεια ως ευκαιρία εκμετάλλευσης.

Στο διεθνές σύστημα κυριαρχεί πλέον το χάος. Χωρίς σχέδιο, χωρίς ηγεσία, χωρίς ξεκάθαρη αντίληψη του πραγματικού κινδύνου, οι μεγάλοι παίκτες προτιμούν να εθελοτυφλούν και να παρακολουθούν αδρανείς, ελπίζοντας πως "κάτι θα αλλάξει". Αλλά η ιστορία δεν έχει καταγράψει ποτέ τέτοια ευτυχή κατάληξη, όταν το σκηνικό διαμορφώνεται με τις συγκεκριμένες, επικίνδυνα γνώριμες, συνθήκες. Δυστυχώς, η περίπτωση του Neville Chamberlain δεν μας δίδαξε τίποτα, ως φαίνεται!

Το μεγάλο πρόβλημα δεν είναι ο Τραμπ. Είναι η δική μας απροθυμία να μάθουμε από την Ιστορία και τα λάθη που έχει αποτυπώσει με πολύ αίμα. Είναι η άρνησή μας να αναλάβουμε τις ευθύνες μας και να δράσουμε αποφασιστικά. Όταν η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν τραγωδία, το τίμημα είναι πάντα βαρύτερο από την προηγούμενη φορά. Αν επιτρέψουμε ξανά στον εθνικισμό και στον απομονωτισμό να κυριαρχήσουν, το τίμημα θα είναι υψηλότερο από ό,τι μπορούμε να φανταστούμε. Και, αυτή τη φορά, δεν θα υπάρχει δικαιολογία. Θα ξέρουμε ακριβώς γιατί φτάσαμε εκεί. Και κυρίως, θα ξέρουμε ότι το κόστος θα πληρωθεί. Και θα πληρωθεί από όλους!

Πέτρος Λάζος
petros.lazos@capital.gr