Εμπιστοσύνη, συμμετοχή, fake news και Δημοκρατία!

Η έλλειψη της εμπιστοσύνης στην πολιτική αποτελεί σήμερα ένα παγκόσμιο, πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Οι πολίτες νιώθουν ολοένα και πιο αποξενωμένοι από τους κυβερνώντες, οι οποίοι φαίνεται να αγνοούν τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας. Όπως επισήμανε ο μεγάλος Russell Kirk, η σταθερότητα μιας κοινότητας βασίζεται στην εμπιστοσύνη στους θεσμούς, οι οποίοι πρέπει να είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τις παραδόσεις και τις αξίες του κοινωνικού συνόλου. Η απώλεια αυτής της σύνδεσης οδηγεί αναπόφευκτα στην κοινωνική αποξένωση και σε κλονισμό της πολιτικής σταθερότητας. Γι’ αυτό οι αλλαγές και η πρόοδος οφείλουν να έρχονται σταδιακά και με γνώμονα το λαϊκό "θέλω".

Η πίστη στους θεσμούς είναι το θεμέλιο της δημοκρατίας, καθώς αυτή προϋποθέτει ότι οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά και υπεύθυνα στα κοινά. Η σπουδαία Hannah Arendt τόνιζε πως η δημοκρατία απαιτεί συμμετοχή και όχι αδιαφορία. Όταν όμως οι πολίτες νιώθουν ότι οι θεσμοί εξυπηρετούν κυρίως την πολιτική και οικονομική ελίτ, αποσύρονται από τη δημοκρατική διαδικασία και η κοινωνία αρχίζει να διολισθαίνει προς την αδράνεια. 

Αυτή η τάση αφήνει περιθώρια για δημαγωγούς και "μεσσίες" που υπόσχονται ριζικές αλλαγές, αλλά στην ουσία στοχεύουν στο να περιορίσουν την ελευθερία και την διαφάνεια, για ίδια οφέλη. Δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος: όσο περισσότερο οι θεσμοί αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των πολιτών, τόσο εκείνοι απομακρύνονται από το δημόσιο βίο, δίνοντας έδαφος σε ακραίες φωνές που απειλούν το δημοκρατικό πολίτευμα.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 ήταν ένα κρίσιμο σημείο, για αυτό το φαινόμενο. Εκατομμύρια άνθρωποι είδαν τις κυβερνήσεις τους να διασώζουν μεγάλες τράπεζες και επιχειρηματικούς ομίλους, συχνά εις βάρος των δικών τους συμφερόντων. Αυτές, για να είμαστε ξεκάθαροι, ήταν αναγκαίες κινήσεις και έσωσαν την σταθερότητα των οικονομιών. Όμως για πολλούς, αυτό στάθηκε το οριστικό σημάδι ότι το κράτος προστατεύει τα συμφέροντα των ισχυρών. Με αποτέλεσμα να επαληθεύεται ο John Cochrane που υποστηρίζει σθεναρά ότι τέτοιου είδους παρεμβάσεις ενισχύουν την δυσπιστία, καθώς εντείνουν την εξάρτηση από την κρατική παρέμβαση. Ένα γεγονός που υποσκάπτει την οικονομική αυτονομία και την ατομική ευθύνη. 

Με αυτήν την οπτική γωνία, η λύση δεν είναι περισσότερες ρυθμίσεις, αλλά μια συνετή διαχείριση των δημοσιονομικών και η στήριξη της ελεύθερης αγοράς, που προσφέρει στους πολίτες την ευκαιρία να ευημερήσουν μέσα από την δική τους πρωτοβουλία. Φυσικά, όταν βρισκόμαστε μπροστά στο χείλος του γκρεμού, το απότομο φρενάρισμα είναι απόλυτα αναγκαίο! Ακόμη κι αν αυτό σημαίνει σοβαρό τραυματισμό από το τέντωμα της ζώνης ασφαλείας. Αρκεί να παίρνουμε το μάθημα και να μην επαναλαμβάνουμε το λάθος. Διότι τότε, απλά πυροβολούμε τα πόδια μας…

Βεβαίως, υπάρχουν και διαφορετικές απόψεις. Ο οικονομολόγος Thomas Piketty π.χ. έχει αναδείξει το ζήτημα της διεύρυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων, το οποίο αποσταθεροποιεί τη συνοχή και αποδυναμώνει την εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς. Κατά τον Piketty, η συγκέντρωση πλούτου στα χέρια λίγων προκαλεί αίσθημα αδικίας στους πολίτες, που βλέπουν τις ευκαιρίες να συρρικνώνονται. Αυτή η ανάλυση, αν και έγκυρη, συνοδεύεται συχνά από προτάσεις για ενίσχυση των κρατικών ρυθμίσεων. Κάτι το οποίο εγγενώς ενέχει τον κίνδυνο της διόγκωσης της γραφειοκρατίας και της δημιουργίας ενός κράτους που παρεμβαίνει υπερβολικά στην οικονομική δραστηριότητα, περιορίζοντας την ελευθερία των  πολιτών και των επιχειρήσεων. Με ότι αυτό σημαίνει για την ανάπτυξη και την ευημερία.

Η σημασία της ανεξαρτησίας των μέσων ενημέρωσης για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης είναι επίσης αδιαμφισβήτητη. Ο θρυλικός (47 χρόνια στην Fleet Street) Peter Hitchens, διαχρονικά υποστηρίζει ότι ο ρόλος των μέσων πρέπει να είναι ο έλεγχος της εξουσίας, και όχι η αναπαραγωγή της κυβερνητικής γραμμής. Όταν τα παραδοσιακά μέσα θεωρούνται ελεγχόμενα από συμφέροντα, οι πολίτες στρέφονται σε εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, κυρίως διαδικτυακές. Αυτό, όμως, δημιουργεί το πρόσφορο έδαφος για την εξάπλωση της παραπληροφόρησης, οδηγώντας τους πολίτες σε μια διαρκή δυσπιστία που υπονομεύει την αξιοπιστία κάθε πληροφορίας. 

Φυσικά κάποιες φορές η παραπληροφόρηση δημιουργείται από άλλα κέντρα και συγκεκριμένους λαϊκιστές που εξυπηρετούνται από την σύγχυση και, με την χρήση fake news, προσπαθούν να μεγαλώσουν το χάσμα εμπιστοσύνης και την αποσταθεροποίηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η περιβόητη καμπάνια για τα "πετσωμένα μέσα", στην Ελλάδα. Ευτυχώς δεν επιτυγχάνουν πάντα.

Πριν και πάνω απ’ όλα όμως, η εξάλειψη του χάσματος, απαιτεί ηγέτες που δεν φοβούνται την διαφάνεια και την λογοδοσία. Όπως μας έχει δείξει ο (κάτι περισσότερο από συντηρητικός) κοινωνιολόγος Charles Murray, η υπερβολική συγκέντρωση εξουσίας στους πολιτικούς, αποξενώνει τον λαό. Ο οποίος λαός σε αυτήν την περίπτωση, νιώθει πως δεν έχει καμία επιρροή στις αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή του. Και φυσιολογικά αποφασίζει να τους γυρίσει την πλάτη του. Διότι νοιώθει πως δεν έχει στηρίγματα που να τον διατηρούν "στο παιχνίδι", να του "δίνουν δύναμη". Αυτός είναι και ο λόγος που για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης, είναι κάτι παραπάνω από απαραίτητο να λειτουργούν ανεξάρτητα οι θεσμοί και να προάγουν το κοινό καλό, αδιαπραγμάτευτα. Μία πραγματικότητα που απαιτεί την αποφυγή της υπερβολικής κρατικής παρέμβασης και την στήριξη της κρίσης και της ελευθερίας στην επιλογή των πολιτών, ώστε να μην χάνουν την πίστη τους στην Δημοκρατία.

Συνοψίζοντας, η εμπιστοσύνη στους πολιτικούς θεσμούς είναι απαραίτητη για τη λειτουργία της δημοκρατίας. Όπως υπογράμμιζε ο (κάποτε σοσιαλιστής και μετέπειτα σκληρά συντηρητικός) ιστορικός και δημοσιογράφος-συγγραφέας Paul Johnson, η δημοκρατία ανθεί όταν οι πολίτες πιστεύουν ότι οι ηγέτες τους εργάζονται για το κοινό καλό. Αυτή η εμπιστοσύνη όμως, δεν χτίζεται με υπερβολική ρύθμιση και ασφυκτικό κρατικό παρεμβατισμό. Δημιουργείται από ισχυρούς θεσμούς που στηρίζουν την διαφάνεια, ενισχύουν την οικονομική ελευθερία και επιτρέπουν στους πολίτες να αξιοποιούν τις δικές τους δυνάμεις. Η πρόκληση είναι να επιτευχθεί αυτή η ισορροπία: θεσμοί σταθεροί και αδιάφθοροι που επιτρέπουν στους πολίτες να αναπτύξουν το δυναμικό τους μέσα από την ατομική ευθύνη και την ελεύθερη αγορά. Εάν τα σύγχρονα δυτικά κράτη επικεντρωθούν προς αυτήν την κατεύθυνση, η δημοκρατία θα μπορέσει να παραμείνει ανθεκτική και να αντιμετωπίσει τις όποιες προκλήσεις, αξιοποιώντας σαν ασπίδα τα διδάγματα του παρελθόντος. Διαφορετικά…

petros.lazos@capital.gr