Η μεγαλύτερη επιτυχία και ο εκφυλισμός

Του Κώστα Στούπα

1) Η  μεγαλύτερη επιτυχία και ο  εκφυλισμός

H μεγαλύτερη οικονομική και επιστημονική  επιτυχία της Ευρώπης τα τελευταία χρόνια ανήκει στη δανέζικη εταιρεία Novo Nordisk, η οποία από παγκόσμιος παίκτης για την αντιμετώπιση του διαβήτη, εξελίχθηκε σε παγκόσμιο παίκτη κατά της παχυσαρκίας.

Το 2023 τα σκευάσματα της εταιρείας Ozempic και Wegovy, για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, "έσπασαν" τα ταμεία. Η αξία της εταιρείας τετραπλασιάστηκε ξεπερνώντας τα 3 τρισ. δανέζικες κορώνες και το ΑΕΠ της ίδιας της Δανίας.

Το 2024 Novo Nordisk σχεδιάζει να δημιουργήσει μια γιγαντιαία μονάδα στην Ιρλανδία όπου θα απασχολούνται πάνω από 1.100 εργαζόμενοι, προκειμένου να προλάβει τη ζήτηση για τα "θαυματουργά" της σκευάσματα.

Σύμφωνα με το Bloomberg: "Η τεράστια επιτυχία του Ozempic και του Wegovy έχει μετατρέψει την 100χρονη Novo Nordisk στην πιο πολύτιμη εισηγμένη εταιρεία της Ευρώπης, με κεφαλαιοποίηση μεγαλύτερη από την εγχώρια οικονομία της Δανίας. Η ζήτηση έχει επίσης δοκιμάσει την παραγωγική ικανότητα της εταιρείας...

Η επένδυση πιθανότατα θα υπερβεί τα 2 δισεκατομμύρια ευρώ και θα  χρειαστούν μεταξύ 18 και 24 μηνών για να ολοκληρωθεί και θα πρέπει να είναι πλήρως λειτουργική έως το 2026..."

Τα δυο σκευάσματα αρχικά απευθύνονταν σε παθολογικά παχύσαρκους ανθρώπους που δεν μπορούσαν να χάσουν βάρος, παρά τις αυστηρές συστάσεις των γιατρών.

Σύντομα όμως άρχισαν να συνταγογραφούνται και να πωλούνται και σε συμβατικά παχύσαρκους που προσπαθούν να αποφύγουν την ταλαιπωρία κάποιας δίαιτας ή την προσπάθεια και πειθαρχία της προσεκτικής διατροφής.

Όπως καταλαβαίνετε ήταν θέμα χρόνου να ξεκινήσει η μαζική χρήση των σκευασμάτων προκειμένου περισσότεροι να μπορούν να απολαύσουν απεριόριστες ποσότητες τροφής χωρίς τις γνωστές  συνέπειες στην υγεία και την εμφάνιση. Στον απόηχο της επιτυχίας της δανέζικης εταιρείας άλλες 3-4 ετοιμάζονται να κυκλοφορήσουν ανταγωνιστικά προϊόντα.

Προς το παρόν το ερώτημα είναι φιλοσοφικό. Έχει κανένα νόημα η απόλαυση χωρίς το αντίβαρο της στέρησης;

Προάγει την εξέλιξη του είδους  η ανταμοιβή χωρίς προσπάθεια;

Σύντομα, όταν μέσω της μαζικής κατάχρησης θα διαφανούν οι πρώτες  οργανικές ή ψυχικές παρενέργειες, το ζήτημα εκτός του φιλοσοφικού ερωτήματος θα θέσει και τη σταχυολόγηση των πιθανών βλαβών που θα προκύψουν.

Η εποχή που ζούμε είναι συνέπεια του διαφωτισμού και του ανθρωπισμού. Στη νεότερη εποχή που δημιούργησε ο διαφωτισμός, ο  άνθρωπος από το περιθώριο ανασύρθηκε στο κέντρο του ενδιαφέροντος του σύμπαντος, στη θέση του Θεού.

Μοναδικός σκοπός των κοινωνιών της νεωτερικότητας είναι η ικανοποίηση των επιθυμιών του ανθρώπου. Οι άνθρωποι σταμάτησαν να λατρεύουν θεούς, να γεννούν παιδιά, εργάζονται όλο και λιγότερο και κερδίζουν όλο και περισσότερα.

Μέσα σε μισό αιώνα σχεδόν, οι κοινωνίες της Δύσης από οικονομίες και κοινωνίες σπάνης (υλικών πόρων που δεν έφταναν για όλους) έγιναν κοινωνίες και αφθονίας. Αντί των λιμών και των ασθενειών, πλέον  θερίζουν τα εμφράγματα, η παχυσαρκία και τα ψυχικά νοσήματα.

Εντός της επόμενης δεκαετίας καθώς η τεχνολογική επανάσταση του αυτοματισμού θα εξαπλωθεί, η ανάγκη για εργατικά χέρια και μυαλά θα μειωθεί, θα προκύψει και το ζήτημα του "κοινωνικού μισθού". Ήδη, προφήτες της νέας εποχής όπως ο Ελον Μασκ ή ο Μπιλ Γκέιτς το έχουν θέσει ευθαρσώς. Καθένας θα δικαιούται έναν βασικό μισθό από την ημέρα που γεννιέται.

Θα μπορούμε να μιλάμε πλέον για μια "κομμουνιστική ουτοπία" όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να ζουν χωρίς να εργάζονται. Τούτο μοιάζει σαν τα φυτά στον κάμπο  να σαπίζουν πριν προλάβουν να ανθίσουν και να καρπίσουν.

Ο εκφυλισμός της απόλαυσης χωρίς προσπάθεια από κάποιο σημείο και μετά θα είναι χωρίς επιστροφή.

2) Η τοξικότητα των μαζικών όρων

Κύριε Στούπα, εύχομαι καλή χρονιά με υγεία,

Ότι ο ισχυρότερος επηρεάζει και επιδρά στον ασθενέστερο είναι κοινή (Θουκυδίδεια) γνώση, ανεξαρτήτως από το αν δυσκολευόμαστε να το συνειδητοποιήσουμε, ειδικότερα όταν εμείς είμαστε η ασθενής πλευρά. Υποκείμενη σε αυτήν την αναπόδραστη φυσικο-βιολογική και κοινωνική δυναμική, η χώρα μας δε θα μπορούσε να μην αποτελέσει το δέκτη της ιδεολογικής και πολιτισμικής μετάγγισης από τις κυρίαρχες αγγλοσαξονικές κοινωνίες (Αγγλία, Η.Π.Α.- Καναδάς, δευτερευόντως Αυστραλία). Μέσα στο πλαίσιο της αθρόας και ενίοτε ακατέργαστης εισροής ιδεολογικών προϊόντων, εντάσσεται και η μόδα της σωρείας (φαινομενικά) νέων όρων που διαχέονται ευρέως, προκειμένου να προσδιορίσουν μία δυσάρεστη συμπεριφορά ή αντίδραση προς τους άλλους. Gas-lighting, ghosting, ναρκισσισμός είναι αρκετοί από αυτούς με τον αντίστοιχο "τοξικός” (toxic) να βρίσκεται στην κορυφαία θέση.

Προφανώς και είναι ευκολότερο να αντιγράφουμε έννοιες και τσιτάτα που προβάλλονται στο διαδίκτυο ή στις παρέες μας, σε σύγκριση με το να αναλύσουμε την έννοια, τα όρια και τις προϋποθέσεις χρήσης κάθε ενός εξ αυτών. Προφανώς και δεν είναι καινοφανές φαινόμενο αυτό. Χιλιάδες χρόνια συγκρούονται οι άνθρωποι για το ποιος Θεός είναι αληθινός ή (τους τελευταίους κυρίως αιώνες) για το αν υπάρχει ή όχι, όταν δεν έχουμε ορίσει επακριβώς τι συνιστά αυτή η έννοια και ποιες συνθήκες εντάσσονται μέσα στο προσδιοριστικό της πλαίσιο. Χαρακτηρίζουμε κάποιον αλαζόνα, αλλά αν ρωτηθούμε τι συνιστά αλαζονεία, θα πούμε μάλλον ότι "διαισθητικά” το καταλαβαίνουμε, αλλά δεν μπορούμε να το ορίσουμε.

Για να επιστρέψω στην εισαγωγική μου αναφορά, θα ήθελα να σταθώ εδώ στους ίδιους τους κατά τεκμήριο αρμόδιους για την ενδελεχή επεξήγηση και κριτική εφαρμογή/χρήση τέτοιων όρων που σηματοδοτούν αξιολογήσεις στη συμπεριφορά, στη διάθεση και στην ψυχολογική κατάσταση. Με πιο απλά λόγια, στους ψυχολόγους και στους ψυχίατρους. Οι εύκολοι χαρακτηρισμοί που αποδίδουμε στους άλλους, η αυστηρή κριτική για το κάθε τι, αλλά και οι ταμπέλες που βάζουμε είναι μία αναμενόμενη αντίδραση για το μέσο όρο των ανθρώπων (ίσως αποθαρρυντικό ως παραδοχή, αλλά παραμένει εμπειρική πραγματικότητα). Δε θα αναμενόταν, όμως, από τους υπεύθυνους να κρατάνε μικρό καλάθι ως προς αυτήν την ορμέμφυτη τάση, από τους αρμόδιους να επεξηγούν τα μειονεκτήματα αυτής ακριβώς της νοοτροπίας.

Σε μία καταφανή παράκαμψη των αρχών της επιστημονικής και ηθικής ουδετερότητας, ένας αριθμός ψυχολόγων έχουν υιοθετήσει και διαιωνίζουν περαιτέρω τον προσδιορισμό "τοξικός άνθρωπος”. Επιδεικνύοντας μία αξιοπερίεργη έλλειψη λεπτότητας, διακριτικότητας και σφαιρικότερης ματιάς (στοιχεία εγγενή στο λειτούργημα της Ψυχολογίας), υποβοηθούν και ενισχύουν την ταμπελοποίηση ανθρώπων και συμβάλλουν στο περιρρέον κλίμα της εύκολης στοχοποίησης ομάδων ή ατόμων. Αντί να προωθήσουν και να καθιερώσουν την έννοια της "τοξικής συμπεριφοράς”, επιμένουν στη διάκριση ανθρώπων από ανθρώπους.

Και για ποιο λόγο έχει σημασία η εστίαση στο ένα αντί για το άλλο; Η διαφορά έγκειται στο ότι προσδιορίζοντας μία συμπεριφορά ως τοξική - αντί για έναν άνθρωπο -, αποφεύγεται κατά πρώτον η παγίδα στην οποία η ανθρωπότητα πέφτει τόσο συχνά και τόσο εύκολα, να δαιμονοποιεί δηλαδή υποσύνολα ανθρώπων και να τα αποκόπτει από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα ως μίασμα. Αφ’ ετέρου, ο χαρακτηρισμός ενός ατόμου προσδίδει σε αυτό στατικότητα και εμπεδώνει την εντύπωση πως πρόκειται για ένα σταθερό και αναλλοίωτο στοιχείο. Αντίθετα, ο προσδιορισμός μίας συμπεριφοράς ως τοξικής, ναι μεν αναδεικνύει τα δυσάρεστα και αρνητικά της χαρακτηριστικά, ωστόσο δεν αποθαρρύνει το συλλογικό υποσυνείδητο από το να στοχεύει στη βελτίωση, αφού η συμπεριφορά είναι δυναμικό μέγεθος που υπόκειται σε τροποποιήσεις και επαναπροσδιορισμούς.

Ας το δούμε αυτό μέσα από ένα απλό παράδειγμα. Έστω ότι ξυπνάμε μία μέρα και μας έχει πιάσει κρίση ημικρανίας, ή χωρίσαμε, ή μας ήρθε ο λογαριασμός της Εφορίας, ή ο,τιδήποτε άλλο και πρέπει παρ’ όλα αυτά να βγούμε "εκεί έξω” στην κοινωνία. Η διάθεσή μας είναι χάλια και αναπόφευκτα κάποιοι στην πορεία της ημέρας το εισπράττουν. Είτε με τη μορφή έκδηλων νεύρων, είτε με τη μορφή απότομου τρόπου ομιλίας, είτε με τη μορφή σιωπηρής απαξίωσης, εν τέλει διαχέουμε στο εξωτερικό μας περιβάλλον την εσωτερική μας ένταση. Χωρίς να θέλαμε να αρχίσουμε τη μέρα μας έτσι, καταλήγουμε να κάνουμε το πρόβλημά μας πρόβλημα και των άλλων, χωρίς μάλιστα να τους ρωτήσουμε γι’ αυτό. Και αυτό μπορεί να συμβεί δύο και τρεις και πέντε φορές στο σύνολο της καθημερινότητας των χιλιάδων ημερών της ζωής μας. Απλή στατιστική είναι. Αν λοιπόν κάποιος απομονώσει αυτήν τη στιγμή, θα συμπεράνει πως είμαστε ένας αφόρητα τοξικός άνθρωπος, τον οποίο πρέπει οπωσδήποτε να αποφεύγουμε, διότι δεν έχουμε τίποτα καλό να αποκομίσουμε. Είναι όμως έτσι; Είμαστε ένας τοξικός άνθρωπος σε ευθεία, μη-διακοπτόμενη χρονική γραμμή;

Η ζωή δεν είναι ένα καρέ. Ούτε ένα καρτ-ποστάλ, που εξιδανικεύουμε στιγμές ή διαφημιζόμενα τουριστικά αξιοθέατα. Έχει συνεχείς εναλλαγές ερεθισμάτων που μπορεί να μας χαροποιούν ή να μας στριμώχνουν, μεταβάσεις στη διάθεση ανάλογα με την περίοδο ευκολίας ή πίεσης που διανύουμε. Η ευτυχία δεν υφίσταται ως ένα στατικό μέγεθος, ως μία ιδανική κατάσταση. Σε ένα αέναα κινούμενο και μεταβαλλόμενο σύμπαν το ιδανικό και το απόλυτο δεν μπορεί να διατηρηθεί. Την επόμενη στιγμή θα πρέπει να υπακούσει στη φυσική ροή και να μεταβληθεί ή να εκλείψει.   

Αυτή η παραδοχή δε σημαίνει βεβαίως πως επειδή δεν υπάρχει η ιδανική κατάσταση ευτυχίας δε θα επιδιώκουμε να βελτιώνουμε τις συνθήκες της εσωτερικής και εξωτερικής ζωής μας. Δε σημαίνει βεβαίως πως επειδή η ζωή έχει δυσχέρειες, δε θα προσπαθούμε να αποφεύγουμε τις απότομες ή υπερβολικές εναλλαγές στη διάθεσή μας και κατ’ επέκταση στη συμπεριφορά μας. Και σε καμμία περίπτωση δε σημαίνει πως επειδή οι δυσκολίες χτυπάνε την πόρτα όλων μας, θα αποδεχόμαστε αδιαμαρτύρητα την όποια ανοιχτά απαξιωτική ή κακοποιητική συμπεριφορά εις βάρος μας.

Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση θα βοηθήσει την κοινωνική συμβίωση (και κυρίως τις προσωπικές αλληλεπιδράσεις που είναι ο πυρήνας της κοινωνικής συμβίωσης) να είμαστε λίγο πιο φειδωλοί στην ετοιμότητα και τα αντανακλαστικά να διαχωρίσουμε πολίτες από πολίτες. Λίγο πιο απρόθυμοι στο να αποξενώνουμε άλλους ανθρώπους με βάση προκάτ όρους και ταμπέλες απλοϊκής, αγγλοσαξονικής-πουριτανικής προελεύσεως. Πιο συνεπείς στο να εξετάζουμε κατά περίπτωση, αντί να γενικεύουμε χονδροειδώς τοποθετώντας σε πλατιές και ασαφείς κατηγορίες στις οποίες ο καθένας ανά πάσα στιγμή μπορεί να τοποθετηθεί.

Και το σημαντικότερο, θα βοηθούσε ιδιαιτέρως σε μία εποχή ετοιμότητας των ατόμων να στραφούν ο ένας κατά του άλλου, οι ειδικοί της ψυχικής υγείας να προσπαθούν να φιλτράρουν τις προσωπικές τους θέσεις (από όποιο ιδεολόγημα και αν αρύονται) και να τις διαχωρίζουν όσο μπορούν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Η εποχή μας περισσότερο από ποτέ τις τελευταίες δεκαετίες (με ορόσημο την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος) χρειάζεται ψυχραιμία και όχι εσωτερική παγίδευση στην αντίληψη πως "μαχόμαστε για ανώτερα ιδανικά” ή "υπηρετούμε το καλό της ανθρωπότητας”.

Με εκτίμηση,

Βράχας Χρίστος - Ψυχολόγος, ΕΚΠΑ

Νομικός, ΕΚΠΑ

Φιλοσοφία-Βιοηθική MA, ΑΠΘ

Τελειόφοιτος Βιολογίας, ΑΠΘ

kostas.stoupas@capital.gr