Ο κίνδυνος όταν πιστεύεις τη δική σου προπαγάνδα

Του Άγη Βερούτη

Η προπαγάνδα προσομοιάζει αντηλιακό υψηλού δείκτη για τη δυσάρεστη αλήθεια: αν τη φοράς συνέχεια, ξεχνάς πως ο ήλιος τσουρουφλίζει. 

Προπαγάνδα είναι η συστηματική και μεθοδική διάδοση ιδεών, πληροφοριών ή μισών αληθειών, με σκοπό να διαμορφώσει συνειδητά τις αντιλήψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά ενός κοινού προς όφελος ενός πολιτικού, ιδεολογικού ή οικονομικού σκοπού. Φυσικά δεν αποσκοπεί στην ενημέρωση, αλλά στην πειθώ για ένα αφήγημα μέσω επιλεκτικής παρουσίασης γεγονότων, υπερβολών ή ψευδών, ώστε να διαμορφώσει την πραγματικότητα στο μυαλό του δέκτη! Όχι να την αποκαλύψει.

Τόσο στη Ρωσία όσο και στην Τουρκία, οι μηχανές μισών αληθειών και χοντροκομμένων ψεμάτων δεν στοχεύουν πια μόνο "τους άλλους". Κατάφεραν κάτι πολύ χειρότερο: να ναρκώσουν τον ίδιο τον αυτουργό τους, και να τον απομονώσουν από την πραγματικότητα. Κι όταν ο απόλυτος ηγεμόνας πιστεύει τον τηλεπαρουσιαστή, η πολιτική μετατρέπεται σε τηλεσκηνοθεσία, με πραγματικό κόστος σε αίμα, χρήμα και διεθνή θέση. 

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αποτελεί βασικό εγχειρίδιο της προπαγάνδας. 

Το Κρεμλίνο έντυσε τον πόλεμο με ετικέτες "αποναζιστικοποίησης" και "αυτοάμυνας", ενώ έστησε βιομηχανία φαντασιακών αφηγημάτων για "βιολογικά εργαστήρια" και "γενοκτονίες" που ποτέ δεν τεκμηριώθηκαν. Αποτέλεσμα δεν ήταν μόνο η διεθνής δυσπιστία, αλλά και η εσωτερική τύφλωση: επιτελεία που αυτο-ταΐζονταν με "βεβαιωμένες επιτυχίες", ηγέτες που άκουγαν μόνο τη δικιά τους αντήχηση. 

Αυτά οδήγησαν σε ένα σχέδιο τριήμερου-γουικέντ "παρέλασης στο Κίεβο", όπως μας διαβεβαίωναν ρωσοτραφείς πολιτικοί, δημοσιολόγοι και ανταποκριτές, το οποίο κατέρρευσε στον πρώτο μήνα ανεπιτυχούς προέλασης του ρωσικού στρατού. Το τραγικό για το ρωσικό λαό είναι ότι υπήρχαν μέχρι και στολές παρέλασης στις αποθήκες της προέλασης στο Κίεβο. Τόσο σίγουροι ήταν ότι θα φωτογραφηθούν στον Χρυσό Τρούλο, πιστεύοντας την ίδια τους την προπαγάνδα. Όταν ο στρατός διαβεβαιώνει τον ηγέτη του με powerpoint "νικών", η πραγματικότητα επιστρέφει ως χαστούκι με κατάλογο απωλειών. 

Η διεθνής τεκμηρίωση των ρωσικών υβριδικών επιχειρήσεων είναι πια βουνό. Από μελέτες για τη διάχυση αφηγημάτων μίσους στα κοινωνικά δίκτυα, μέχρι τον κατάλογο "μύθος vs. γεγονός" κυβερνήσεων και διεθνών οργανισμών, η εικόνα είναι καθαρή: το ψέμα δεν απευθύνεται μόνο προς τα έξω, αλλά λειτουργεί κυρίως ως εσωτερικό αγχολυτικό, που κάνει τους αποφασίζοντες να νιώθουν στρατηγικά σωστοί ακόμη κι όταν τα στρατεύματά τους βογκάνε και πεθαίνουν στις λάσπες. Γι’ αυτό άλλωστε είδαμε και τις αλλεπάλληλες εκκαθαρίσεις διοικητών για παραπλανητικές αναφορές προόδου: κάπου έπρεπε να φταίει κι’ ο αγγελιοφόρος, αλλά σε καμιά περίπτωση το μήνυμα. 

Το εξωτερικό αντίβαρο λειτούργησε σκληρά: αποκλεισμοί ρωσικών κρατικών μέσων από την ΕΕ, αποκαλύψεις επιρροής σε ευρωεκλογές, πλατφόρμες που έκοψαν τη "βρύση" των παραπλανητικών διαφημίσεων. Τίποτα όμως από αυτά δε γιατρεύει την εσωτερική αρρώστια: όταν το καθεστώς αλυσοδένει την ενημέρωση με νόμους και φυλακίσεις για "ψευδείς ειδήσεις" (δηλαδή για οτιδήποτε δεν αρέσει), η κορυφή ζει στην ψευδαίσθηση της επιτυχίας. Εκεί, οι λάθος αποφάσεις δεν είναι ατύχημα αλλά είναι αναπόφευκτο παραπροϊόν. 

Στην Τουρκία, η υβριδική οπερέττα παίζεται πιο τακτοποιημένα. 

Το δόγμα "Γαλάζια Πατρίδα" (Mavi Vatan) ξεκίνησε ως στρατηγικό paper, έγινε ασκήσεις, χάρτες, τραγούδι, και κατέληξε να λειτουργεί ως καθρεφτάκι της πολιτικής. Αν εκπαιδεύεις κοινωνία και διοίκηση ότι αυτός είναι ο φυσικός θαλάσσιος ζωτικός χώρος σου, κάθε αποκλιμάκωση μοιάζει με προδοσία και κάθε διαπραγμάτευση με ήττα πριν καν αρχίσει η εχθροπραξία. Η προπαγάνδα δεν πείθει απλώς τον λαό. Επίσης αλυσοδένει τον ηγέτη στις ίδιες του τις ρητορικές υπερβολές. 

Για να δουλέψει καλά ένα προπαγανδιστικό αφήγημα, πρέπει να εστιάσει στα εμπόδια και τις αδικίες. Η Άγκυρα πέρασε "νόμο απο-πληροφόρησης" με ποινές φυλάκισης για ό,τι κρίνει το κράτος ως "ψευδές", ενώ οι δείκτες ελευθερίας Τύπου και διαδικτύου γκρεμοτσακίστηκαν στα τάρταρα. Όταν το 90% των mainstream ΜΜΕ κλίνει υπέρ της κυβέρνησης, ενώ το γραφείο Επικοινωνίας του Προέδρου λειτουργεί με 1.500 άτομα για "διεθνή αφήγηση" και εσωτερικό monitoring, ο αντίλογος δεν είναι απλώς ανέφικτος αλλά και διοικητικά στοχοποιημένος. Οι "μεγάλες πορείες που δεν προβλήθηκαν ποτέ" δεν είναι επικοινωνιακό ατύχημα, αλλά αποτέλεσμα της δομικής αρχιτεκτονικής του συστήματος. Η πολιτική ηγεσία, καθησυχασμένη από τα δικά της δελτία, υποτιμά το πολιτικό και εθνικό κόστος μέχρι να σκάσει στα μούτρα της. 

Εδώ συναντιώνται η ρωσική με την τουρκική εκδοχή: η αυτο-προπαγάνδα είναι μορφή διανοητικής διάβρωσης. Δεν παραπλανείς πλέον τους πολίτες, αλλά διαβρώνεις τη δική σου ευθυκρισία. 

Στη Μόσχα, εφευρέθηκαν "εναλλακτικά γεγονότα" που νομιμοποίησαν την επιθετικότητα. 

Στην Άγκυρα, μια νομική βαριοπούλα ποινικοποιεί τον αντίλογο και επιστρέφει ως "δοξαστική κανονικότητα" στις οθόνες. 

Και στις δύο περιπτώσεις, το σύστημα αυτο-επιβεβαίωσης μετατρέπει την ανάλυση κινδύνου σε τυμπανοκρουσίες επιτυχιών για τους αδαείς που πιστεύουν τα δικά τους ψέματα, ώσπου η πραγματικότητα χτυπά την πόρτα με ένταλμα συλλήψεως. 

Θα μου πείτε: "Μα όλες οι κυβερνήσεις κάνουν PR και διαφήμιση". Σωστό. 

Η διαφορά είναι αν το PR είναι γυαλιά για να δεις καλύτερα κάτι που πιθανά σου διέφυγε ή παρωπίδες για να μη βλέπεις τίποτα παρά μόνο αυτό που σου σερβίρουν. 

Η σύγχρονη "υβριδική ισχύς" δεν είναι μόνο τα bots και τα troll farms. Είναι και η βασισμένη σε νόμους μονοφωνία: τέτοιοι είναι οι νόμοι "κατά της παραπληροφόρησης" που φυλακίζουν ρεπόρτερ, δείκτες RSF που βουλιάζουν, δικαστικές αποφάσεις που βαφτίζουν "διατάραξη" τη δημοσιογραφία. Όταν όλα αυτά γίνονται η νέα κανονικότητα ενός καθεστώτος, οι αποφάσεις λαμβάνονται σε θαλάμους ηχούς και αντήχησης. Κι εκεί, τα λάθη δεν διορθώνονται. Διπλασιάζονται. 

Τα δυτικά ινστιτούτα ανάλυσης έγραψαν ξεκάθαρα για την Ρωσία: 

 - Η στρατηγική αστοχία της δεν ήταν μόνο θέμα logistics. Κυρίως ήταν υπόθεση ανεδαφικών προσδοκιών: όταν το επιτελείο ενημερώνεται με "καλές ειδήσεις" και οι κακές βαφτίζονται "εχθρική προπαγάνδα", σχεδιάζεις για παρέλαση και βρίσκεσαι σε πόλεμο φθοράς. 

Ομοίως, όταν μια κυβέρνηση μετατρέπει κάθε εξωτερική κρίση σε εσωτερικό τρόπαιο για τηλεοπτική κατανάλωση, αδειάζει τις τσέπες της διπλωματίας από τα αναγκαία ψιλά του συμβιβασμού. Έτσι, η προπαγάνδα που χτίστηκε για να φοβίσει τους αντιπάλους καταλήγει να φιμώνει την επαφή με την πραγματικότητα του ίδιου του καθεστώτος. 

Ποια είναι τα βασικά σημεία για όποιον θέλει να κυβερνά στον πραγματικό κόσμο και όχι στο control room; 

Πρώτον, ενθάρρυνε τον αντίλογο ως λειτουργία ασφαλείας. Αν δεν αμείβεις κάποιον να σου λέει τα άσχημα νέα, θα στα χρεώσει η πραγματικότητα με υπέρογκο τόκο. 

Δεύτερον, διαχώρισε το PR σου από την ανάλυση των γεγονότων: το PR είναι για τους άλλους, ενώ η ανάλυση για εσένα. Όταν μπερδεύονται αυτά τα δυο, τότε γίνεσαι θεατής και ηθοποιός στο δικό σου κωμικό σκερτς. 

Τρίτον, πρέπει να μετράς τις εξελίξεις μέσα από ανεξάρτητες πηγές, ακόμα και εχθρικές αν χρειαστεί. Μπορεί να μην σου αρέσουν, αλλά σπανίως θα σε κολακεύουν ή θα κρύβουν τα λάθη σου. 

Στο τέλος-τέλος, ο μεγαλύτερος κίνδυνος δεν είναι η προπαγάνδα του αντιπάλου. Είναι η στιγμή που αρχίζεις να πιστεύεις τη δική σου προπαγάνδα.

Εκεί, το κράτος ζει σε ένα διαρκές deja vu "νικών", οι κοινωνίες βράζουν εκτός κάδρου, και οι αποφάσεις γράφονται από copywriter. Μέχρι που η στυγνή πραγματικότητα σε τιμολογεί: σε μέτωπα που δεν κλείνουν, σε συμμαχίες που ψυχραίνονται, σε αγορές που κοστολογούν πολιτικό ρίσκο αντί για πολιτική. 

Η αλήθεια έχει πολύ κακό PR αλλά εξαιρετική μνήμη. 

Κι όταν επιστρέφει, δεν ζητάει χειροκρότημα.

Ζητάει λογαριασμό...

agissilaos@gmail.com