me-first: Το Δημογραφικό είναι πολιτισμικό ζήτημα

Του Άγη Βερούτη

Το να αποφασίσει ένα ζευγάρι σήμερα να φέρει στον κόσμο παιδιά, είναι από τις πιο απαιτητικές επιλογές της ζωής του.

Δεν είναι μια ρομαντική εικόνα με παιδικά χαμόγελα και οικογενειακές φωτογραφίες στην παραλία. Συνεπάγεται άγρυπνες νύχτες, συνεχή αγωνία για την υγεία των παιδιών, ατελείωτες μετακινήσεις σε σχολεία, φροντιστήρια και δραστηριότητες, ανησυχίες. 

Σημαίνει έξοδα που ξεκινούν από πάνες και γάλατα και φτάνουν μέχρι σπουδές στο πανεπιστήμιο ή και στο εξωτερικό. Σημαίνει συχνά να αφήνεις σε δεύτερη μοίρα δουλειά, καριέρα, ταξίδια, κοινωνική ζωή, για να αφοσιωθείς σε κάτι που δεν αποδίδει προσωπικό όφελος, αλλά όμως διασφαλίζει το μέλλον της κοινωνίας. 

Στον αντίποδα, όλο και περισσότερα ζευγάρια, ιδίως στις μεγάλες πόλεις, βλέπουν τη ζωή μέσα από το πρίσμα του "εγώ" τους (me-first). Θέλουν να ζήσουν τη ζωή τους, να κάνουν ταξίδια, να απολαύσουν την ελευθερία τους, να επενδύσουν στον εαυτό τους και στην καριέρα τους. Αναρωτιούνται, γιατί να θυσιάσουν όλα αυτά για ένα παιδί; 

Δεν είναι μόνο οικονομικός ο υπολογισμός τους. Είναι μια βαθιά πολιτισμική στροφή της εποχής μας, όπου το άτομο μπαίνει πάνω από την οικογένεια. Έρευνες σε Ευρώπη και Ασία δείχνουν ότι οι Millennials και η Gen Z βάζουν την προσωπική ευτυχία και την αυτοπραγμάτωση ψηλότερα στην κλίμακα αξιών από την οικογένεια. Και το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία που σταδιακά εγκαταλείπει την ανανέωση της ίδιας της ζωής της. 

Η εικόνα στην ελληνική ύπαιθρο είναι αποκαρδιωτική: χωριά χωρίς παιδιά, σχολεία που κλείνουν, αυλές που σκουριάζουν οι κούνιες και οι τσουλήθρες. Εκεί που κάποτε η ζωή βροντούσε από παιδικές φωνές, σήμερα μένει μόνο η σιωπή. 

Δεν είναι οικονομικό μέγεθος αυτό, είναι πολιτισμική διολίσθηση. Είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης μιας κοινωνίας, που ατροφεί...

Η προφορική παράδοση, οι ιστορίες για τους προπαππούδες και τις περασμένες εποχές, η σύνδεση toy at;omoy με την πρόσφατη ιστορία, χάνονται μέσα στη σιωπή. Και αυτό δεν είναι απλώς τοπικό φαινόμενο. Η υπογεννητικότητα έχει και γεωπολιτικές συνέπειες. Στον Έβρο, στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, στη Θράκη, η δημογραφία είναι πιο ισχυρή από κάθε εξοπλιστικό πρόγραμμα. Αν οι νέοι φεύγουν και τα χωριά αδειάζουν, τότε τα κενά δεν καλύπτονται με φρεγάτες και Rafale.

Ένα έθνος χωρίς παιδιά στις παρυφές του, χωρίς ακρίτες, είναι έθνος που αργά ή γρήγορα θα βρεθεί μπροστά σε στρατηγικό κίνδυνο. 

Κι αυτό δεν είναι θεωρητικό σενάριο, είναι κάτι που ήδη συντελείται, την ώρα που εμείς μετράμε μόνο τα δημοσιονομικά κόστη. 

Θυμάμαι μικρός, πριν μισό αιώνα περίπου, να κατεβαίνω με τους φίλους μου την Αγίας Ζώνης στην Κυψέλη, για να πάμε στο προαύλιο της εκκλησίας να παίξουμε μπάλα, και να βγει μας κάνει παρατήρηση ο παππούλης ότι φωνάζαμε πολύ και δεν μπορούσε να κάνει λειτουργία. Θυμάμαι, ποτέ δεν μας είχε μιλήσει θυμωμένα. Πάντα είχε ένα γλυκό συνοφρύωμα που τελείωνε με ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο. Τώρα πλέον καταλαβαίνω ότι για κείνον το παιχνίδι μας ήταν εξίσου σημαντικό με τη λειτουργία του. Ίσως κατά βάθος να χαιρόταν για την ευκαιρία που του δίναμε, να βγει έξω κάθε απόγευμα να μας πει να πάμε σπίτια μας για φαγητό και ύπνο, και ότι "φτάνει το παιχνίδι για σήμερα.”

Όσο περισσότερο γερνάει μια κοινωνία, τόσο πιο φτωχή γίνεται η καθημερινή ζωή. Δεν είναι μόνο ότι λείπουν τα σχολεία. Είναι ότι λείπουν και οι παρέες, οι γειτονιές, η αίσθηση κοινότητας. Οι ηλικιωμένοι περισσεύουν, αλλά περισσεύουν και τα κλειστά σπίτια. Η μοναξιά γίνεται πανδημία. 

Στην Ιαπωνία, που φαίνεται ότι βίωσε αυτή την δημογραφική κρίση νωρίτερα, έχουν φτάσει να αναπτύσσουν ρομπότ-φροντιστές για ηλικιωμένους που ζουν μόνοι. Θέλουμε άραγε και εμείς να φτάσουμε εκεί; Να αντικαταστήσουμε τα παιδιά με μηχανές χαμηλού κόστους, αντί να στηρίξουμε έγκαιρα τις ζωντανές οικογένειες; 

Η απώλεια του θάρρους είναι μια άλλη συνέπεια της γήρανσης ενός πληθυσμού που επέρχεται με τη Δημογραφική κρίση. Κάθε κοινωνία χρειάζεται τη νεολαία της για να προχωρά. Οι νέοι είναι οι φορείς της αλλαγής, της τόλμης, της καινοτομίας. Είναι αυτοί που ρισκάρουν να φτιάξουν επιχειρήσεις, να δοκιμάσουν νέες τέχνες, να σπάσουν στεγανά. Μια κοινωνία με λιγότερους νέους τείνει να γίνεται φοβική, εσωστρεφής, συντηρητική. Δεν ονειρεύεται. 

Η Ελλάδα που γέννησε εφοπλιστές που ρίσκαραν ζωές και περιουσίες για να κυριαρχήσουν στις θάλασσες και επιστήμονες που διέπρεψαν στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου, κινδυνεύει να καταντήσει μια κοινωνία που κοιτάζει πίσω, όχι μπροστά. 

Η υπογεννητικότητα είναι προϊόν κοινωνικών αντιφάσεων. Οι γυναίκες καλούνται σήμερα να τα κάνουν όλα: να εργάζονται, να προοδεύουν, αλλά και να γίνουν μητέρες. Μόνο που οι δομές της ίδιας της κοινωνίας δεν τους το επιτρέπουν. Οι βρεφονηπιακοί σταθμοί λείπουν, η ισότιμη συμμετοχή του άνδρα στο σπίτι είναι ακόμη ζητούμενο, και οι επαγγελματικοί ρυθμοί δεν αφήνουν περιθώρια. 

Έτσι η επιλογή είναι συχνά διλημματική: ή καριέρα ή μητρότητα. Και πολλές διαλέγουν το πρώτο, όχι γιατί δεν αγαπούν τα παιδιά, αλλά γιατί η κοινωνία δεν τους αφήνει να τα έχουν όλα. 

Τα λιγότερα παιδιά σημαίνουν και λιγότερα σχολεία. Σε απομακρυσμένες περιοχές τα παιδιά αναγκάζονται να διανύουν χιλιόμετρα για να βρουν ανοιχτή τάξη. Αυτό δεν είναι απλώς ταλαιπωρία. Είναι πλήγμα στη δυνατότητα κοινωνικοποίησης, στη χαρά της μάθησης, στη συγκρότηση δεσμών. Μια γενιά χωρίς σχολείο δίπλα της είναι γενιά με λιγότερες προοπτικές.

Η ψυχολογική διάσταση είναι ίσως η πιο ύπουλη. Η αίσθηση ότι σβήνουμε ως κοινωνία, ότι το μέλλον μας μικραίνει.

Όταν οι ειδήσεις βομβαρδίζουν με στατιστικές ότι σε τριάντα χρόνια θα είμαστε οκτώ εκατομμύρια αντί δέκα, η κοινωνία εσωτερικεύει αυτή ακριβώς την αίσθηση παρακμής. Αυτό δημιουργεί απαισιοδοξία που τρέφει τον φόβο, τον λαϊκισμό, την παραίτηση. Ένα έθνος που πιστεύει πως χάνει το αύριο, παραιτείται και από το σήμερα. 

Μήπως είναι συβαριτισμός; 

Δεν είμαστε μόνοι μας. Η Ιταλία έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά γεννήσεων στην Ευρώπη. Οι νέοι Ιταλοί προτιμούν τη dolce vita, τα ταξίδια, την καριέρα, την προσωπική ελευθερία από το βάρος μιας οικογένειας. 

Στη Νότια Κορέα η γονιμότητα έχει κατρακυλήσει στα 0,7 παιδιά ανά γυναίκα, το χαμηλότερο ποσοστό αναπλήρωσης του πληθυσμού παγκοσμίως. Εκεί το "me-first" είναι σχεδόν εθνικό δόγμα: οι νέοι επενδύουν στον εαυτό τους, όχι στην οικογένεια. Η κυβέρνηση τους ξοδεύει δισεκατομμύρια σε επιδόματα αλλά χωρίς αποτέλεσμα, γιατί το πρόβλημα δεν είναι τα χρήματα, είναι οι αξίες. 

Στην Ιαπωνία, η κρίση έχει φτάσει στο σημείο όπου ολόκληρα χωριά εγκαταλείπονται. Υπάρχει λέξη, akiya, για τα εκατομμύρια άδεια σπίτια που μένουν πίσω. Μια χώρα πλούσια, αλλά αδύναμη να αναστρέψει το δημογραφικό της μαρασμό. 

Η Ελλάδα κινδυνεύει να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο. Το δίλημμα πλέον είναι ξεκάθαρο: προσωπική ευτυχία (me-first) ή οικογένεια; 

Οι σύγχρονοι νέοι θεωρούν την προσωπική ευτυχία υψηλότερη προτεραιότητα από την οικογενειακή ζωή. Όμως η ειρωνεία είναι ότι ζευγάρια που επιλέγουν να μην κάνουν παιδιά συχνά δηλώνουν στα πενήντα και στα εξήντα ότι νιώθουν ατελή. Ενώ όσοι έκαναν οικογένεια, αν και κουράστηκαν, νιώθουν ότι έδωσαν συνέχεια στη ζωή τους. 

Η λύση δεν είναι μόνο οικονομική. Χρειάζεται αλλαγή νοοτροπίας. Να ξαναδοθεί αξία στην οικογένεια, χωρίς να περιορίζονται οι ατομικές ελευθερίες. 

Να στηριχθούν οι γονείς με δομές, όχι μόνο με επιδόματα. 

Να υπάρξει μια κοινωνική καμπάνια που να δείχνει ότι το να κάνεις οικογένεια δεν είναι βάρος, αλλά ένας δρόμος πληρότητας και συνέχειας. 

Όμως πάνω απ όλα, ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ να ξαναδοθεί όραμα στους νέους. Γιατί παιδιά κάνουν εκείνοι που πιστεύουν ότι το μέλλον αξίζει. 

Η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Αν συνεχίσουμε να βλέπουμε τη χαμηλή γεννητικότητα μόνο μέσα από το οικονομικο-λογιστικό πρίσμα, χάνουμε την ουσία: ότι κινδυνεύουμε να γίνουμε μια κοινωνία που συρρικνώνεται αθόρυβα μέχρι να σβήσει. 

Αντίθετα, αν δούμε τη μεγάλη εικόνα, τον πολιτισμό, την ψυχολογία, την ασφάλεια, το ίδιο το νόημα της ύπαρξης, τότε ίσως ξαναβρούμε το κουράγιο να πείσουμε τους νέους μας να πιστέψουν στο αύριο. 

Το πραγματικό διακύβευμα δεν είναι το ασφαλιστικό. Είναι το αν θα υπάρχει η Ελλάδα όπως την ξέρουμε.

agissilaos@gmail.com