Το μέλλον της Δημοκρατίας δεν είναι δεδομένο!

Του Άγη Βερούτη

Μια στενή λωρίδα, ανάμεσα σε θρόνους, γεω-επιχειρηματίες και το νέο ψηφιακό Λεβιάθαν

Για περίπου δυόμισι αιώνες, από την Αμερικανική Επανάσταση και τη Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, μέχρι τη Μεταπολίτευση στην Ελλάδα και τη σταθεροποίηση της ΕΕ, η ανθρωπότητα βρέθηκε σε μια σπάνια αλλά πολιτειακά εύθραυστη ιστορική ισορροπία, όπου οι απλοί πολίτες συμμετείχαν σε κάποιο βαθμό στις αποφάσεις της εξουσίας που τους επηρεάζουν, δια της ψήφου των.

Αυτό θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε η "Ζώνη της Χρυσομαλλούσας" της Δημοκρατίας (Goldilocks Zone, είναι νοηματικό δάνειο από την Αστρονομία, όπως λέγεται η απόσταση ανάμεσα στον Ήλιο και τους πλανήτες, όπου θερμοκρασίες των πλανητών επιτρέπουν το νερό να βρίσκεται στην υγρή μορφή του, και άρα να υποστηρίζεται η ζωή): 

Ούτε υπερβολικά συγκεντρωτική, όπως οι αυτοκρατορίες, οι βασιλείς και οι δικτάτορες του παρελθόντος που ήταν ενός ανδρός αρχή, ούτε χαοτική και ακυβέρνητη, όπως δήθεν φοβούνται κάποιοι ότι μπορεί να γίνει στο μέλλον η δημοκρατία.

Ο γιος μου προχθές μου θύμισε ότι ο Γουίνστον Τσώρτσιλ στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχε πει ότι: "η Δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα, εξαιρουμένων όλων των υπόλοιπων." Το απόφθεγμα τους το έδωσε ο καθηγητής στο σχολείο για να το σχολιάσουν (κάτι κάνουν καλά εκεί).

Οι τελευταίοι 2,5 αιώνες ήταν μια περίοδος όπου τα κράτη ήταν αρκετά ισχυρά ώστε να παρέχουν δικαιώματα, υποδομές και ασφάλεια, αλλά όχι τόσο ισχυρά ώστε να αποτρέπουν ή να ελέγχουν τη συμμετοχή των πολιτών στη δημοκρατία, ή να εμποδίζουν την εναλλαγή στην εξουσία, και τον πλουραλισμό στον δημόσιο πολιτικό λόγο.

Όμως, τα σημάδια των καιρών δείχνουν πως παραμονή ανθρωπότητας σε αυτή η ζώνη πλησιάζει επικίνδυνα στο τέλος της.

Τα θεμέλια της ισορροπίας

Η ισορροπία αυτή στηρίχθηκε σε τέσσερις πυλώνες:

1-Ισχυρά κράτη με περιορισμούς: Από τις ΗΠΑ ως τη Βρετανία και τη μεταπολεμική Γερμανία, η ισχύς του κράτους συνδυάστηκε με συνταγματικούς φραγμούς.
2- Αγορές με κοινωνικά αντίβαρα: Το κράτος πρόνοιας, οι συλλογικές συμβάσεις, οι κοινωνικές ασφαλίσεις έβαλαν όρια στη δυνητική ασυδοσία της αγοράς.
3- Πλουραλισμός στην ενημέρωση: Εφημερίδες, κόμματα, συνδικάτα, κανένας δεν είχε το απόλυτο μονοπώλιο στην πληροφορία.
4- Ελεγχόμενη παγκοσμιοποίηση: Ο ΠΟΕ, η ΕΕ, οι δασμοί και οι διακρατικές συμφωνίες εμπόδιζαν την ανεξέλεγκτη απορρύθμιση.

Στην Ελλάδα, αυτή η ισορροπία αποτυπώθηκε μετά το 1974. Παρά τα αναπόφευκτα λάθη, οι θεσμοί λειτούργησαν, οι κυβερνήσεις άλλαζαν με κάλπες και όχι με βία και με τανκς, και η χώρα εντάχθηκε σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο που της έδωσε σταθερότητα.

Η φθορά της "εύκρατης ζώνης"

Σήμερα βλέπουμε να συμβαίνει το αντίθετο:

- Η κεντροποίηση σε επίπεδο ΕΕ της νομισματικής εξουσίας έφερε τα Μνημόνια ως επίλυση συστημικών αδυναμιών της Ελλάδος, όπου αποφάσεις λαμβάνονταν σε αίθουσες του Eurogroup, και η έννοια της δημοκρατικής κυριαρχίας ξεθώριασε, ειδικά με το δημοψήφισμα-ανέκδοτο που οδήγησε στην "κωλοτούμπα-Τσίπρα".
- Οι ελίτ (πολιτικές και οικονομικές) ασκούν δυσανάλογη επιρροή στις πολιτικές εξελίξεις σε σχέση με την ψήφο του μέσου πολίτη.
- Η ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα βρίσκεται σταθερά στις τελευταίες θέσεις της ΕΕ, με την ιδιοκτησιακή υπερσυγκέντρωση των μέσων ενημέρωσης.

Η δημοκρατία μας δεν κινδυνεύει με τανκς στο Σύνταγμα. Κινδυνεύει να αδειάσει εσωτερικά αργά-αργά, μετατρεπόμενη από συμπαγής καρπός σε κέλυφος.

Οι νέοι "γεω-επιχειρηματίες"

Στο παρελθόν οι λαοί φοβούνταν τον στρατό και τους βασιλιάδες. Σήμερα, το βάρος πέφτει σε νέους "αυτοκράτορες" του 21ου αιώνα: τους γεω-επιχειρηματίες.

Ο Έλον Μασκ, μέσω του Starlink, απέδειξε στην Ουκρανία ότι ένας ιδιώτης μπορεί να καθορίσει την έκβαση πολεμικών επιχειρήσεων. Όταν ένας δορυφορικός πάροχος αποφασίζει αν ο στρατός μιας χώρας θα έχει επικοινωνία στο πεδίο της μάχης, μιλάμε για εξουσία που ξεπερνά κυβερνήσεις και στρατηγούς.

Η Amazon έδειξε με το διαγωνισμό για την "HQ2" έδρα της πόσο εύκολα μπορεί να βάλει πόλεις και πολιτείες να ανταγωνίζονται ποια θα της δώσει περισσότερα προνόμια.

Η Google και η Meta οριοθετούν τα σύνορα του δημόσιου λόγου, τι επιτρέπεται να ειπωθεί και τι όχι. Μια αλλαγή στον αλγόριθμο του Facebook ή του YouTube μπορεί να καθορίσει ποια κόμματα ανεβαίνουν και ποια εξαφανίζονται.

Πρόκειται για μια νέα μορφή ισχύος: όχι στρατιωτική, ούτε θεσμική. Είναι ισχύς των υποδομών: έλεγχος στα καλώδια, στους δορυφόρους, στα δεδομένα και στα στενά περάσματα της κοινωνικής ζωής.

Η ελληνική διάσταση

Και στην Ελλάδα βλέπουμε ηπιότερες εκδοχές του ίδιου φαινομένου:

-Οι ελάχιστες αδειοδοτημένες εταιρείες τηλεπικοινωνιών έχουν τεράστιο μερίδιο στις τηλεπικοινωνίες. Ένα blackout σε μια από αυτές θα παρέλυε το κράτος, τις τράπεζες, και όλες τις εμπορικές συναλλαγές που απαιτούν διασύνδεση με τα myData.
- Οι μεγάλοι ενεργειακοί όμιλοι επηρεάζουν καθοριστικά τις τιμές του ρεύματος και την ταχύτητα της πράσινης μετάβασης, αναλόγως των επενδυτικών τους σχεδίων.
- Οι συστημικές τράπεζες, που διασώθηκαν με €46 δισεκατομμύρια χρήματα των φορολογούμενων, επιλέγουν ποιες επιχειρήσεις θα ζήσουν και ποιες θα πεθάνουν.
- Τα ΜΜΕ, συχνά εξαρτημένα από κρατική διαφήμιση, καθορίζουν τι θα μάθει ο πολίτης και τι θα μείνει στο σκοτάδι.

Όταν η ισχύς συγκεντρώνεται σε λίγα χέρια, η δημοκρατία κινδυνεύει!!!

Ο νέος Λεβιάθαν

Από την άλλη πλευρά, το κράτος ενισχύεται με νέα ψηφιακά εργαλεία.

Στην Ελλάδα, το gov.gr αποτελεί μια τεράστια πρόοδο. Εξυπηρετεί τον πολίτη, καταργεί ουρές και γραφειοκρατία. Όμως, συγκεντρώνει επίσης μια πρωτοφανή βάση δεδομένων για κάθε πολίτη. Αν χρησιμοποιηθεί χωρίς επαρκείς εγγυήσεις και δικλείδες, μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο επιτήρησης και επιβολής.

Σε χώρες όπως η Κίνα, η ίδια τεχνολογία έχει ήδη γίνει εργαλείο καταστολής. Το "social credit system" καθορίζει αν μπορείς να πάρεις δάνειο ή να ταξιδέψεις. Δεν είναι επιστημονική φαντασία, είναι η πραγματικότητα που εξαπλώνεται.

Με την υιοθέτηση των νέων ψηφιακών νομισμάτων, ο κρατικός έλεγχος θα μπορεί να επεκταθεί ακόμα και στον περιορισμό της διάθεσης των χρημάτων του κάθε πολίτη που έκανε το λάθος να εμπιστευτεί τον πλούτο του στον έλεγχο του κεντρικού κράτους. Πχ θα μπορεί ένα κράτος να περιορίσει κάποιον από το να ξοδεύει τα χρήματά του σε μεγαλύτερη απόσταση από 10 χιλιόμετρα από το σπίτι του, ή θα μπορεί να περιορίσει την δυνατότητα να αγοράζει κάτι που το κράτος θεωρεί επιβλαβές όπως πίτσα ή παγωτά αν είναι υπέρβαρος, ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να βάλει το μυαλό σας "για το καλό του" πολίτη.

Ποιο είναι το διακύβευμα

Η "Ζώνη της Χρυσομαλλούσας" της Δημοκρατίας ήταν μια σπάνια ιστορική περίοδος μετριοπάθειας. Ούτε απόλυτη αυθαιρεσία, ούτε χάος.

Σήμερα, όμως, κινδυνεύουμε να την χάσουμε.

- Είτε προς τον αυταρχισμό και ασφυκτικό έλεγχο που ενισχύεται ψηφιακά.
- Είτε προς την εξάρτηση από ιδιώτες-κολοσσούς που λειτουργούν υπεράνω κρατών.
- Είτε, χειρότερα, σε ένα υβρίδιο όπου κράτη και πλατφόρμες θα μοιράζονται την εξουσία εις βάρος των πολιτών.

Τι χρειάζεται να κάνουμε

Για να μείνουμε στην εύκρατη ζώνη, απαιτούνται νέα αντίβαρα:

-Ρυθμιστικές αρχές ανεξάρτητες από κυβερνήσεις και επιχειρηματικά συμφέροντα.
- Ανταγωνισμός στις τηλεπικοινωνίες, στις τράπεζες, στην ενέργεια.
- Διαφάνεια στη χρηματοδότηση των ΜΜΕ.
- Συνταγματική προστασία των προσωπικών δεδομένων.
- Διεθνείς κανόνες για τις πλατφόρμες, ώστε να μην αποφασίζει ένας αλγόριθμος ή ένας δισεκατομμυριούχος τι θα βλέπει και τι θα ξέρει η κοινωνία.

Δια ταύτα

Η "Ζώνη της Χρυσομαλλούσας" δεν ήταν ποτέ δώρο της Ιστορίας. Ήταν το αποτέλεσμα πολιτικών αγώνων, θεσμικών ισορροπιών και κοινωνικών αντιβάρων.

Σήμερα, αυτή η ισορροπία απειλείται από δύο πλευρές: από ένα νέο Λεβιάθαν του ψηφιακού κράτους που ελέγχει τα πάντα 24/7 και από τους γεω-επιχειρηματίες που χτίζουν παράλληλες ιδιωτικές αυτοκρατορίες, με μορφή πλατφορμών, και με πλήρη πρόσβαση σε προσωπικές πληροφορίες των χρηστών που θα ήταν παράνομο να έχουμε εσείς και γώ.

Η μεγάλη πρόκληση του 21ου αιώνα θα είναι το αν θα βρούμε ξανά ως ανθρωπότητα τους μηχανισμούς που θα κρατήσουν τη δημοκρατία μετριοπαθή, "ούτε ανεξέλεγκτη, ούτε στο γύψο."

Αν αποτύχουμε, η έξοδος από αυτήν την εύκρατη ιστορική ζώνη ίσως αποδειχθεί μη αναστρέψιμη. Και τότε, είτε θα μας κυβερνούν αλγόριθμοι και πλατφόρμες, είτε θα μας επιτηρούν αυταρχικά καθεστώτα με τα ίδια εργαλεία.

Το μέλλον της Δημοκρατίας παγκοσμίως δεν είναι δεδομένο!

Είναι στο χέρι μας αν θα συνεχίσουμε να ζούμε στη "ζώνη της Χρυσομαλλούσας" ή αν θα ξυπνήσουμε σε μια νέα φεουδαρχία πριν από τα μέσα του 21ου αιώνα.

Ή μήπως είναι ήδη αργά;

agissilaos@gmail.com