Τι είναι ένα Καρτέλ και πώς λύνεται;

Του Άγη Βερούτη

Πολλά ακούγονται τα τελευταία χρόνια για την "καρτελοποίηση της οικονομίας" μας, καθώς και για τη ζημιά που αυτή προκαλεί στην αγοραστική δύναμη του μέσου Έλληνα. 

Πιθανολογώ ότι οι πρόσφατες εξαγγελίες του πρωθυπουργού για τη δημιουργία Ανεξάρτητης Αρχής ρύθμισης της Αγοράς, στα πρότυπα της Αρχής των Δημοσίων Εσόδων, στοχεύει μεταξύ άλλων και στη διάλυση των συντονισμένων πρακτικών που συνθέτουν τη δομή ενός καρτέλ. 

Όμως, συχνά πολύ κόσμος όταν ακούει τη λέξη "καρτέλ" φαντάζεται κάτι που έχει σχέση με ναρκωτικά ή παράνομες ουσίες, όπως οι σειρές που βλέπει στην τηλεόραση.  

Στην πραγματικότητα ο όρος καρτέλ εφευρέθηκε στις ΗΠΑ μετά τη μεγάλη ύφεση του 1929. 

Έχουμε συχνά ακούσει για καρτέλ του γάλακτος ή των ξενόγλωσσων βιβλίων ή άλλων αγαθών. Καρτέλ μπορεί να υπάρξουν πχ σε έναν δημόσιο διαγωνισμό μιας χώρας υπερδύναμης, για τον σχεδιασμό ενός μαχητικού αεροπλάνου, όπου οι προσφέροντες συμφωνούν μεταξύ τους τις τιμές προσφοράς και ένας εξ αυτών που θα κερδίσει θα προσλάβει τους υπόλοιπους ως υπεργολάβους για να εκτελέσουν μέρος των εργασιών σε αυτό το τεράστιο πρότζεκτ, και όλοι θα βγάλουν παραπάνω από ό,τι θα έβγαζαν αν προσέφεραν στην ελάχιστη δυνατή τιμή δηλαδή στο κόστος τους. 

Σε μια ελεύθερη οικονομία, η τιμή των αγαθών είναι ο παλμογράφος της αγοράς. 

Όπου το χρήμα συναντά την ανάγκη ή την επιθυμία για ένα αγαθό, η προσφορά αυτού του αγαθού από διαφορετικούς προμηθευτές δοκιμάζει τα περιθώρια της ικανοποίησης αυτής της ανάγκης. 

Όταν όμως αυτός ο παλμός παραμορφώνεται προς τα πάνω, όχι από την αύξηση της ζήτησης ή την έλλειψη προσφοράς, αλλά από αδιαφανείς συμφωνίες και σιωπηλές συμπράξεις, τότε έχουμε να κάνουμε με έναν καρκίνο στην καρδιά του καπιταλισμού: το καρτέλ.

Ένα καρτέλ δεν χρειάζεται τα φώτα της δημοσιότητας. Δεν κρατάει πανό ούτε κάνει διαδηλώσεις. Λειτουργεί στο παρασκήνιο, αθόρυβα, με μοναδικό του όπλο την συμφωνία μεταξύ δήθεν "ανεξάρτητων" παικτών να πάψουν να λειτουργούν ανταγωνιστικά στην εξυπηρέτηση της αγοράς και να γίνουν συμμέτοχοι στην ίδια λεία, μεγιστοποιώντας τα κέρδη τους με την ελάχιστη δυνατή επένδυση ή κόστος δημιουργίας και βελτίωσης του αγαθού. 

Ο καταναλωτής; Παράπλευρη απώλεια. 

Η αγορά; Πεδίο εκμετάλλευσης. 

Η καινοτομία; Αχρείαστη πολυτέλεια.

Όταν η τιμή του αγαθού ανεβαίνει ταυτόχρονα από όλους τους "ανεξάρτητους" ανταγωνιστές, όταν τα ποσοστά κέρδους διογκώνονται χωρίς ανάλογες αυξήσεις στο κόστος, όταν τα ποσοστά κερδοφορίας είναι πολύ υψηλότερα από τα αντίστοιχα στις διεθνείς αγορές, όταν η ομοιομορφία των πακέτων, των υπηρεσιών ή των προϊόντων μοιάζει περισσότερο με αντίγραφο παρά με ανταγωνισμό, όταν τα μερίδια αγοράς των "ανταγωνιστών" είναι σχεδόν στατικά για χρόνια, τότε η πυξίδα δείχνει προς μία κατεύθυνση: συμφωνία των παικτών εντός αγοράς, ενάντια στην αγορά.

Η ύπαρξη του καρτέλ αποτελεί κατεξοχήν θεσμική ύβρη απέναντι στη φιλελεύθερη οικονομία και κοινωνία. Αντιστρέφει την έννοια της ελεύθερης επιλογής και παγιδεύει τον καταναλωτή μετατρέποντάς τον σε υποχείριο, χωρίς εναλλακτικές. 

Το καρτέλ είναι ένας "πολυπρόσωπος” μονοπωλιακός μηχανισμός, που καθένα από αυτά τα πρόσωπα ντύνονται το προσωπείο της "ανταγωνιστικής αγοράς” αλλά στην πραγματικότητα συνεργάζονται για να την απομυζούν πολύ παραπάνω απ’ ό,τι αν πραγματικά ανταγωνίζονταν.

Είναι σαν ένα στημένο παιχνίδι πόκερ όπου όλοι οι παίκτες πλην ενός συνεννοούνται για να χάσει ο ένας - ο καταναλωτής.

Η ελληνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι σαφής: οι συμπράξεις με σκοπό τη στρέβλωση του ανταγωνισμού είναι παράνομες. Όμως ο νόμος, από μόνος του, δεν αρκεί. Το ερώτημα δεν είναι αν τα καρτέλ είναι παράνομα. Είναι πώς αποκαλύπτονται, πώς αποδεικνύονται, και κυρίως, πώς εξαρθρώνονται.

Ο εντοπισμός ενός καρτέλ δεν είναι εύκολη υπόθεση. Δεν αφήνει αποδείξεις στο ταμείο. 

Οι συμφωνίες του γίνονται προφορικά, συχνά σε ουδέτερα εδάφη, και τα στοιχεία είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποδειχθούν χωρίς εσωτερικές καταγγελίες. 

Οι ρυθμιστικές αρχές συχνά λειτουργούν στα τυφλά, βασιζόμενες σε στατιστικές αποκλίσεις, παρατηρήσεις αγοράς, και αν είναι τυχερές, σε κάποιον μεταμελημένο συνεργό.

Αλλά όταν η σιωπή "φωνάζει”, τότε υπάρχουν βάσιμες υποψίες. 

Η σύμπνοια σε στρατηγικές τιμολόγησης από ανεξάρτητους παρόχους, σε περιβάλλον δήθεν ελεύθερης αγοράς, αποτελεί από μόνη της ένδειξη.

Η απάντηση είναι απλή, αλλά απαιτεί πολιτική βούληση και λειτουργική ανεξαρτησία των αρχών ανταγωνισμού.

1. Ενθάρρυνση του Ανταγωνισμού: Η χορήγηση νέων αδειών, η διευκόλυνση της εισόδου νέων παικτών αγορές με μικρό αριθμό ανταγωνιστών και η μείωση των εμποδίων εισόδου για καινοτόμες επιχειρήσεις είναι το θεμέλιο. 

Το καρτέλ ζει στο σκοτάδι της μονοτονίας. Ο ανταγωνισμός είναι το φως που το καίει.

2. Διαφάνεια: Η υποχρεωτική δημοσίευση κοστολογίων προς τις ρυθμιστικές αρχές, η διαλειτουργικότητα υπηρεσιών και η ανεξάρτητη εποπτεία βοηθούν στον εντοπισμό μη ανταγωνιστικών πρακτικών.

3. Ποινές με Δόντια: Όταν οι κυρώσεις για καρτελοποίηση είναι μικρότερες από το κέρδος που προκύπτει από αυτήν, τότε οι παραβάτες δεν φοβούνται. Αντιθέτως, την ενσωματώνουν ως λειτουργικό ρίσκο. Οι ποινές πρέπει να είναι τέτοιες ώστε να απειλούν την ύπαρξη της ίδιας της επιχείρησης, κυρίως να επιφέρουν κακουργηματικές ποινικές ευθύνες στους επικεφαλής, αν η επιχείρηση αποδειχθεί ένοχη.

4. Προστασία για τους Whistleblowers: Οι πρώτοι που μπορούν να ρίξουν φως στα σκοτάδια είναι όσοι βρίσκονται εντός. Η ανωνυμία, η νομική προστασία και ακόμα και η αμνήστευση σε αντάλλαγμα για καθοριστική πληροφόρηση είναι εργαλεία στρατηγικής σημασίας.

5. Προειδοποίηση: Πολλές φορές αρκεί η έμμεση πολιτική παρέμβαση. Στο υψηλότερο επίπεδο, η ηγεσία μπορεί να καλέσει ιδιωτικά κάθε εμπλεκόμενο και να στείλει το μήνυμα: είτε θα αρχίσετε να διαφοροποιείτε τις τιμές σας τώρα, είτε θα μιλήσουμε πιο επίσημα …στα δικαστήρια. 

Συχνά η προειδοποίηση πως η Πολιτεία θα επιδιώξει την επιβολή διάσπασης εταιρειών που λειτουργούν με συντονισμένες πρακτικές αρκεί για να συμμορφωθούν.

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος πάντως δεν είναι το ίδιο το καρτέλ, αλλά η αποδοχή από την αγορά υπό στρέβλωση ως φυσικό φαινόμενο. 

Το να συνηθίσει ο πολίτης ότι "έτσι είναι τα πράγματα" είναι ίσως το πιο ύπουλο δηλητήριο για μια δημοκρατική κοινωνία.

Ο πραγματικός ρόλος του Κράτους Δικαίου δεν είναι να παρακολουθεί την αγορά από τον εξώστη, αλλά να είναι ο θεματοφύλακας των κανόνων του παιχνιδιού. Κι όταν κάποιοι ανταγωνιστές συνεννοούνται για να ζημιώσουν τον καταναλωτή, η πολιτεία οφείλει όχι μόνο να το βλέπει, αλλά και να το σταματά. 

Άμεσα. Δημόσια. Αμείλικτα.

agissilaos@gmail.com