Φτιάχνεται αυτός ο κόσμος;

Του Γεωργίου Ι. Μάτσου*

Ποταμοί μελάνης χρησιμοποιήθηκαν και ποτάμια αίματος χύθηκαν για να υποστηριχθούν κοινωνικά και οικονομικά συστήματα. Το 1989 ο καπιταλισμός και ο φιλελευθερισμός θριάμβευαν έναντι του κομμουνισμού. Το 2025 η, πολιτικά έστω, κομμουνιστική Κίνα υπερνικά πια τη Δύση σχεδόν παντού. To Bloomberg Businessweek γράφει σχεδόν χαιρέκακα ότι "ο Τραμπ δεν μπορεί να νικήσει την Κίνα". Θα μπορούσαν δηλαδή οι ΗΠΑ να νικήσουν την Κίνα τάχα υπό άλλον πρόεδρο;

Και ποιος θέλει να ζήσει σε καθεστώς τόσο ανοικτά ανελεύθερο, όσο της Κίνας; Οι πολιτικές ελευθερίες πλήττονται μεν και στη Δύση: Χαρακτηριστικά τα πρόσφατα πλήγματα κατά της ελευθερίας του λόγου στη Βρετανία, πατρίδα του φιλελευθερισμού. Όμως στην Κίνα η έλλειψη ελευθερίας είναι διακηρυγμένη και επίσημη. Καλή η τεχνολογική πρόοδος, αλλά την θέλουμε χωρίς ελευθερία;

Η ελευθερία είναι το πραγματικό σύνορο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Γι’ αυτό η Ελλάδα θα είναι πάντοτε μέρος του δυτικού κόσμου, παρότι είμαστε εξίσου Ανατολή και Δύση: Η ελευθερία είναι κορυφαίο στοιχείο της συλλογικής και ατομικής μας υπάρξεως, όπως και βάση του κορυφαίου μας ελαττώματος: Του ακραία αντικοινωνικού ατομισμού.

Η πρόκληση είναι, ο άνθρωπος όχι απλά να προοδεύσει, αλλά να προοδεύσει ελεύθερος. Γι’ αυτό η αρχαία Αθήνα συγκέντρωσε τον παγκόσμιο θαυμασμό. Η τεχνική, οικονομική και στρατιωτική πρόοδος της αθηναϊκής κοινωνίας του 5ου π.Χ. αιώνα επιτεύχθηκε σε συνθήκες τεράστιας, για τα τότε και τα σημερινά δεδομένα, ελευθερίας.

Κι όμως. Ακόμη και το υπερ-παράδειγμα της αρχαίας Αθήνας δεν επιβίωσε για πολύ. Αφενός οι εσωτερικές έριδες, αφετέρου η αυτοκτονικά υπερφίαλη και αλαζονική προσέγγιση απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις, οδήγησαν στο να συνασπιστούν εντέλει όλοι εναντίον της. Και καταστράφηκε.

Ο Μέγας Αλέξανδρος διέδωσε το ελληνικό πνεύμα άμεσα στην Ανατολή και έμμεσα στη Δύση. Όμως όχι με τις συνθήκες δομικής ελευθερίας που επαγγελλόταν η Αθήνα. Η Ρώμη, από τον Ιούλιο Καίσαρα και μετά, υπήρξε μείγμα ελευθερίας και δεσποτισμού. Όμοια και η ελληνική Ανατολική Ρώμη, που διατήρησε το πολίτευμα της παλαιάς Ρώμης μέχρι την πτώση της.

Ίσως μόνον οι ΗΠΑ πλησίασαν, στο διάβα της ιστορίας, το αρχαίο αθηναϊκό ιδεώδες. Καθόλου τυχαία η αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική στις κοιτίδες της αμερικανικής επανάστασης. Καθόλου τυχαία η αντιπαλότητα με την ΕΣΣΔ, το καταπιεστικό σύστημα της οποίας θύμιζε κάπως αρχαία Σπάρτη. Καθόλου τυχαία η παρακμή στην οποία σταδιακά βυθίζονται οι ΗΠΑ, έστω χωρίς (αντίθετα από την Αθήνα) να έχουν χάσει κάποιον πόλεμο. Χάνουν όμως την εσωτερική τους συνοχή. Ταυτόχρονα, μεγάλο μέρος της λοιπής ανθρωπότητας συνασπίζεται σταδιακά εναντίον τους.

Ποια η διέξοδος; Θα υποταχθούμε εντέλει στο Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας; Οπότε όλα τα παράπονα που κατά καιρούς είχαμε εναντίον των ΗΠΑ και της Δύσης θα φανούν αίφνης ασήμαντα;

Κι όμως διέξοδος υπάρχει. Αν η υπερφίαλη Αθήνα αυτοκαταστράφηκε, ενώ το ίδιο τείνουν να πάθουν οι ΗΠΑ, η λύση είναι η ταπείνωση.

Η Κίνα εδώ πλεονεκτεί, διότι έχει κάποια ‘οργανική’ κοινωνικώς ταπείνωση. Η ταπείνωση αυτή ενυπήρχε όμως παλαιόθεν και στην ελληνικότητα. Ο Σωκράτης με το "εν οίδα ότι ουδέν οίδα" έφθασε στο ύψιστο επίπεδο ανθρώπινης γνώσης, χωρίς όμως να ενσωματώσει ‘οργανικά’ εκείνη την ταπείνωση αυτογνωσίας η αθηναϊκή κοινωνία. 

Μόνον όταν ενσωμάτωσε η ελληνικότητα τον Χριστιανισμό, απέκτησε η ταπείνωση οργανικά ελληνικά χαρακτηριστικά. Όχι όμως κοινωνικά, αλλά φιλοσοφικά, καθώς τα όρια γνώσης του ελληνικού κόσμου έφθασαν τότε πέρα από τη σωκρατική ρήση: Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, 17 ετών φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης αρχές 14ου αιώνα, παρουσίαζε ενώπιον του αυτοκράτορα εργασία για τον Αριστοτέλη τόσο εξαιρετική, που ο καθηγητής του Θεόδωρος Μετοχίτης τον επαίνεσε ως εξής: "Καὶ Ἀριστοτέλης αὐτὸς, εἰ γὲ περιὼν παρῆν, ἐπήνεσεν ἄν". Δηλαδή: "Κι ο ίδιος ο Αριστοτέλης, αν ήταν εδώ παρών, θα σε επαινούσε". Κι όμως, ο ίδιος άνθρωπος λίγα χρόνια αργότερα προσευχόταν ως μοναχός: "Κύριε, φώτισόν μου το σκότος": Η σωκρατική κορυφή αυτογνωσίας της ‘μη γνώσης’ αποκτούσε προοπτική γνώσης ταπεινή, ως ευρισκόμενη πέραν του δικού μας ‘είναι’.

"Άρα πρέπει να πιστέψουμε στον Θεό σου για να αποκτήσει σωστή προοπτική η αυτογνωσία μας;", θα διαμαρτυρηθούν πολλοί. Όχι! Οι Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας ουδέποτε καταπίεσαν, ούτε παραβίασαν τη λογική του ανθρώπου. Θέλεις πιστεύεις, δεν θέλεις δεν πιστεύεις. Για να πιστέψεις πραγματικά στον Θεό κατά τους Πατέρες πρέπει να πιστεύεις στο θαύμα. Αυτό οι Πατέρες κανέναν δεν υποχρεώνουν να το πιστέψει.

Αλλά η ίδια, αυτεξούσια και απαραβίαστη λογική του ανθρώπου, εξετάζοντας τα πάντα, επιτάσσει να εξετάσει ο άνθρωπος τη διδασκαλία των Πατέρων και από ορθολογικής απόψεως, ως φιλοσοφικό σύστημα, ακόμη κι αν το θαύμα θεωρείται ‘παραμυθάκι’. Τούτο πράττουν άλλωστε οι επιστήμες της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας σε κάθε οργανωμένη κοινωνία.

Κορυφαίο στοιχείο της ορθολογικής εξέτασης του φιλοσοφικού συστήματος των Ελλήνων Πατέρων είναι τα Χριστούγεννα, ως έκφανση τεράστιας φαινομενικής αντίφασης: Ο Παντοκράτωρ Θεός δεν έρχεται στη γη πανίσχυρος, να ισοπεδώσει τα πάντα, ανταμείβοντας το καλό και διορθώνοντας το κακό. Έρχεται ανθρωπίνως αδύναμος και ταπεινός, να υποστεί το κακό. Γεννιέται σχεδόν διωγμένος μέσα σε στάβλο, παρέα με αγελάδες και πρόβατα, δίπλα στα χνώτα και την κοπριά των ζώων.

Το φιλοσοφικό υπόβαθρο μιας τέτοιας ενσάρκωσης του Προσώπου που η θρησκεία μας θεωρεί Υιό του Θεού και Θεό είναι αφενός η ταπείνωση, αφετέρου η ελευθερία του ανθρώπου. Ο Θεός δεν επιβάλλει το καλό. Δεν τιμωρεί τους ‘κακούς’. Υφίσταται ο Ίδιος το κακό, το δε καλό ζητά από τον άνθρωπο να το πράξει ελεύθερα.

Η φιλοσοφική τελειότητα της διδασκαλίας των Πατέρων έγκειται στο ότι μόνοι αυτοί εξηγούν τη φαινομενικώς διαρκή επίγεια επικράτηση του κακού: Επικρατεί, διότι ο απόλυτα καλός Θεός σέβεται απόλυτα την επίγεια ελευθερία του ανθρώπου.

Έτσι η ανθρωπότητα κουρασμένη και σχεδόν απελπισμένη, δεν έχει σήμερα πού να στραφεί. Από τη μια η αυτοκαταστροφική αλαζονεία, από την άλλη η ανελευθερία. Και ο Θεός, τουλάχιστον φαινομενικά, απών.

Δεν θα διορθωθεί λοιπόν ποτέ ο κόσμος;

Ή είναι απλώς αδύνατον να φτιαχτεί ο κόσμος με ταυτόχρονο σεβασμό στην ανθρώπινη ελευθερία;

Η ιστορία έχει αποδείξει ότι ο κόσμος ανθρωπίνως δεν διορθώνεται.

Αλλά έχει αποδείξει και κάτι άλλο: Ότι διορθώνεται κάθε άνθρωπος ξεχωριστά. Αυτοβούλως και ελεύθερα.

Ας διορθώσουμε λοιπόν τον εαυτό μας. Διορθώνοντας το μόνο κομμάτι του κόσμου που μπορούμε να αλλάξουμε, φέρνουμε το καλό στη γη ελεύθερα.

Εντέλει, οι εκφάνσεις του καλού που θα αναπτύξουμε μέσα μας, θα εκχυθούν αναπόφευκτα και στο σύνολο, φτιάχνοντας έτσι και τον κόσμο.

Καλά Χριστούγεννα!

*Δ.Ν., Δικηγόρος