Μάθημα Οικονομικών στο Γυμνάσιο: Εκπαίδευση - Μάθημα Οικονομικών για τη ζωή: Παιδεία!

Του Γιάννη Γούση*

Η ιστορία αυτή είναι πραγματική και διαδραματίζεται στη Θεσσαλονίκη, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 70, σε αίθουσα της Ε’ Γυμνασίου (σημερινή Β’ Λυκείου). Εποχές, στις οποίες η πόλη άρχισε να αλλάζει και οι κάτοικοί της βίωναν τη μετάβαση από τα μπακάλικα της εποχής στα super market. Εποχές, στις οποίες οι μαθητές είχαν μάθημα και το Σάββατο, έγραφαν σε απλή καθαρεύουσα και σε πολυτονικό τις σκέψεις τους στην έκθεση ιδεών με βάση το τρίπτυχο πρόλογος – κυρίως θέμα – επίλογος, ενώ οι έννοιες μετεξεταστέος και στάσιμος εφαρμόζονταν και στην πράξη. Σε τάξεις πενήντα και πλέον μαθητών. 

Ο καθηγητής της ιστορίας μας, λοιπόν, παραδίδει το μάθημα της Στερεομετρίας και οι μαθητές προσπαθούν να τον παρακολουθήσουν, συνδυάζοντας γνώσεις ευκλείδειας γεωμετρίας με φαντασία αναπαράστασης τρισδιάστατων σχημάτων. Κάπου – κάπου, μάλιστα, υψωμένα και ανοικτά τετράδια στα χέρια των μαθητών αποτελούσαν τα πρακτικά υποστηρικτικά βοηθήματα στην προσπάθεια κατανόησης.

Απαιτητικό, ομολογουμένως, το "άθλημα".

"Συγνώμη, κύριε Μπαλή!", διακόπτει η Λόλα με ευγενικό τρόπο τον καθηγητή και εκφράζοντας μια συλλογική αίσθηση απόγνωσης, συνεχίζει: "γιατί μας βασανίζετε και μας βάζετε να μαθαίνουμε πράγματα και μάλιστα ακαταλαβίστικα, που δεν χρειαζόμαστε στη ζωή μας; Γιατί, π.χ. πρέπει να αποδεικνύουμε θεωρήματα που έχουν ήδη αποδειχθεί στο παρελθόν;" "Πολύ σωστή η ερώτησή σου, Λόλα", απαντάει με τον μειλίχιο τρόπο του ο φιλοσοφημένος δάσκαλος. "Όντως, σας δίνουμε ασκήσεις μαθηματικών, στις οποίες πρέπει ν’ αποδείξετε αυτά που άλλοι ήδη έχουν αποδείξει πριν από σας. Για ποιον λόγο όμως; Για να είστε σε θέση, να περιγράψετε, να κατανοήσετε το πρόβλημα και στη συνέχεια, με βάση τα δεδομένα και τη λογική, να ξεκινήσετε και προχωρώντας βήμα – βήμα, να το επιλύσετε. Με αρχή, μέση και τέλος. Μιας και τα μαθηματικά βασίζονται στη λογική."

Και συνεχίζει: "και πού τα χρειαζόμαστε στη ζωή μας; Μέχρι πρότινος, πηγαίναμε στο μπακάλικο και γνωρίζαμε τι θέλουμε ν’ αγοράσουμε, π.χ. 300 γραμμάρια ρύζι και μισό κιλό ζάχαρη. Τώρα που μπαίνεις σ’ ένα super market, που δεν έχει τον μπακάλη, αλλά ράφια με πολλά και διαφορετικά προϊόντα, είναι εύκολο να παρασυρθείς και να βάζεις στο καρότσι πράγματα που, ενδεχομένως, να είναι αχρείαστα. Αντ’ αυτού και με βάση τη μαθηματική σκέψη της λογικής μπορείς, πριν πας στο super market, να γράψεις σ’ ένα χαρτί, τι ακριβώς χρειάζεσαι και ν’ αγοράσεις μόνο αυτά. Κάτι που είναι και το ζητούμενο, όπως ακριβώς ζητούμενο είναι η επίλυση ενός προβλήματος, π.χ. η απόδειξη ενός θεωρήματος κι ας έχει αποδειχθεί στο παρελθόν. Με λίγα λόγια, μεταξύ των άλλων, μαθαίνεις να κάνεις οικονομία και να μην ξοδεύεις άσκοπα τα λεφτά σου."

Πως, λοιπόν, να μην ανασύρω το προαναφερθέν "αρχείο από τον σκληρό δίσκο της μνήμης μου", όταν η ματιά μου έπεσε στην είδηση ότι οι μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου θα διδάσκονται από φέτος το μάθημα των Οικονομικών; Αφού, ήδη πριν πενήντα χρόνια, ο καθηγητής Στέφανος Μπαλής, με απλά λόγια και βάσει της λογικής που στηρίζεται στη μαθηματική σκέψη, είχε περιγράψει αυτό που σήμερα αναλύεται στο Κεφάλαιο 1 του συγκεκριμένου βιβλίου κι έχει τον τίτλο "Το Οικονομικό Πρόβλημα". 

Ποιο είναι αυτό; (βλ. Εικόνα 1)

Σε απλά ελληνικά: "όλα τα οικονομικά προβλήματα προκύπτουν από το γεγονός ότι οι άνθρωποι ζητούν πολύ περισσότερα από ό,τι μπορούν να αποκτήσουν. Το Οικονομικό πρόβλημα κάθε κοινωνίας … οφείλεται στη  διαφορά που υπάρχει μεταξύ των απεριόριστων αναγκών του ανθρώπου και της περιορισμένης ποσότητας συντελεστών παραγωγής." Στο σημείο αυτό θα μπορούσα να επιλέξω την αναφορά στο "γράμμα" του βιβλίου, επαναλαμβάνοντας λέξεις και προτάσεις του. Προτιμώ, όμως, να προσπαθήσω να μπω στο πνεύμα του, επικεντρωνόμενος στα βασικά.

Πριν, όμως, προχωρήσουμε στο βιβλίο και στο συγκεκριμένο μάθημα, ας αφήσουμε τον  καθηγητή Γιώργο Μπαμπινιώτη να μας καθοδηγήσει στις λέξεις και στις έννοιες με τη βοήθεια του Λεξικού του. Η λέξη οικονομία προέρχεται από "τη φράση των αρχαίων ελληνικών οίκον νέμειν" (μοιράζω, διανέμω), δηλαδή "αυτός που διαχειρίζεται και διοικεί τα του οίκου", άρα ο οικονόμος. Και μεταξύ οκτώ ερμηνειών της λέξης οικονομία, πρώτη – πρώτη εμφανίζεται "η διαχείριση εσόδων και εξόδων, υλικών αγαθών και πόρων." 

Επανερχόμενοι στο βιβλίο, διαβάζουμε ότι "όλα τα οικονομικά προβλήματα προκύπτουν από το γεγονός ότι οι άνθρωποι ζητούν πολύ περισσότερα από ό,τι μπορούν να αποκτήσουν." Κι έτσι "όλοι, άνθρωποι και κοινωνίες, βρίσκονται αντιμέτωποι με το (προαναφερθέν) Βασικό Οικονομικό Πρόβλημα". Κάτι που περιγράφεται στο παράδειγμα με τα ψώνια στο super market, όπως επίσης και σ’ αυτό του βιβλίου: "ένας μαθητής έχει 5€ και πρέπει να επιλέξει μεταξύ αγοράς ενός χάμπουργκερ ή μιας πίτσας ή ενοικίασης ποδήλατου για μια μέρα." Μ’ αυτόν τον απλό τρόπο, τα παιδιά έρχονται σε επαφή με το βασικό ερώτημα και ζητούμενο: πώς διαχειρίζομαι κάθε μέρα, κάθε εβδομάδα, κάθε μήνα τα έσοδα σε σχέση με τα έξοδα;

Με τι ασχολείται, όμως, η Οικονομική Επιστήμη; "Μελετά τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία διαχειρίζεται τους περιορισμένους πόρους της." Πόσες φορές, όμως, ακούγεται στην κοινωνία και μάλιστα από πολιτικούς η λέξη "πόροι"; Κάποιες φορές σε σχέση με το περιβάλλον (π.χ. υδάτινοι – υδατικοί πόροι). Κι’ αυτό πότε; Συνήθως, όταν ο κόμπος φτάνει στο χτένι, π.χ. στο υπαρκτό πρόβλημα λειψυδρίας. Και στην οικονομία; Σπάνια, αν και τον τελευταίο καιρό, με αφορμή την υπόθεση των ΕΛΤΑ, κάτι ακούστηκε. Ο κοινός παρονομαστής των δύο παραδειγμάτων; Οι περιορισμένοι πόροι. Και η διαχείρισή τους.

Διαχείριση ασκεί και η κυβέρνηση. Στα χρήματα που εισπράττει από τους πολίτες και τις επιχειρήσεις της χώρας, δηλαδή τους φόρους και τις εισφορές. Και πρέπει να πάρει αποφάσεις σε ποιους τομείς θα τα διαθέσει, γνωρίζοντας ότι τα χρήματα (οι πόροι) είναι περιορισμένα σε σχέση με τις ανάγκες που αντιμετωπίζει. Πρέπει να επιλέξει, αν θα κτίσει ένα καινούργιο νοσοκομείο ή αν θα κατασκευάσει νέο αυτοκινητόδρομο ή ένα σχολείο ή ένα άλλο αναπτυξιακό έργο. Παράλληλα, πρέπει, "βρέξει – χιονίσει", να πληρώνει κάθε μήνα τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων, όπως επίσης και τις  συντάξεις.

Να, λοιπόν, μια πρώτης τάξης (και όχι τρίτης, στην οποίαν -τάξη- διδάσκεται) ευκαιρία, να κατανοήσουν και να νιώσουν με βιωματικό τρόπο οι μαθητές ότι και το σχολείο τους, δηλαδή η παρεχόμενη εκπαίδευση, εντάσσεται στο πλαίσιο αυτής της οικονομικής διαδικασίας. Δηλαδή, απαιτούνται χρήματα για: αγορά οικοπέδου, κατασκευή κτηρίου (π.χ. υλικά και παρεχόμενες υπηρεσίες από εργαζόμενους στην κατασκευή), καθημερινή χρήση του σχολείου στη συνέχεια (π.χ. καθαριότητα, θέρμανση, ρεύμα κλπ.), συντήρησή του (π.χ. οικοδομικές εργασίες, αντικατάσταση ή αναβάθμιση μηχανολογικού / ηλεκτρολογικού εξοπλισμού). Επίσης και παρ’ ότι είναι αυτονόητο, τα παιδιά θα πρέπει να κατανοήσουν, ότι κάθε ζημία που προκαλείται από τον οποιονδήποτε, πρέπει να αποκατασταθεί και κοστίζει χρήματα. Όπως όλα τα προαναφερθέντα, περιλαμβανομένης και της αντίστοιχης ανθρώπινης εργασίας. 

Ανθρώπινη εργασία … Σχολείο χωρίς δασκάλους δεν γίνεται. Αλλά τι επιτελούν; Εργασία ή λειτούργημα; Λειτούργημα, σύμφωνα με τον καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη: "1. η δημόσια υπηρεσία που ασκείται υπέρ του κοινού συμφέροντος και της πολιτείας. 2. το σύνολο των καθηκόντων, επαγγελματικών κ.ά., που συνεπάγονται στην εκτέλεσή τους κοινωνική προσφορά: το επάγγελμα του γιατρού είναι ~". 

Και του δασκάλου! Του οποίου η εργασία, δηλαδή η υπηρεσία που παρέχει, αποτελεί τον κινητήριο μοχλό της εκπαίδευσης. Και, όπως αναφέρει το βιβλίο, "κάθε άνθρωπος που συμβάλλει στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών παίρνει αμοιβή που είναι το εισόδημά του." Όπερ μεθερμηνευόμενον, ο "μισθός του δασκάλου είναι η αμοιβή της εργασίας του."

Στοπ! Μα αφού έχουμε "δωρεάν παιδεία"! Πως γίνεται να έχουμε και "δωρεάν παιδεία" και ταυτόχρονα να ισχύουν τα προαναφερθέντα παραδείγματα; Αφού όλα αυτά κοστίζουν. Και μάλιστα τα δικά μας λεφτά! Εδώ χρειάζεται ένας "Στέφανος Μπαλής". Να ξεφύγει από το, αμιγώς,  οικονομικό σκεπτικό και να είναι σε θέση, ει δυνατόν, να συζητήσει με τα παιδιά, με βάση και αφορμή τα οικονομικά. 

Πως; Με τρεις λέξεις: κόστος – τιμή – αξία!

Κόστος: Το σύνολο των πόρων (χρημάτων, χρόνου, εργασίας, υλικών, ενέργειας) που απαιτούνται για να παραχθεί ή να προσφερθεί ένα αγαθό ή μια υπηρεσία.

Τιμή: Το ποσό χρημάτων που πρέπει να καταβάλει ο αγοραστής για να αποκτήσει το αγαθό ή την υπηρεσία.

Αξία: Η υποκειμενική σημασία ή ωφέλεια που έχει κάτι για ένα άτομο ή μια κοινωνία — δεν μετριέται απαραίτητα σε χρήμα.

Παραδείγματα για την εκπαίδευση:

Κόστος: Το κράτος ξοδεύει 8.000 € ετησίως ανά μαθητή για σχολικές υποδομές, μισθούς, βιβλία κ.λπ.

Τιμή: Σε ένα ιδιωτικό σχολείο, οι γονείς πληρώνουν δίδακτρα 6.000 € τον χρόνο.

Αξία: Ένας μαθητής αποκομίζει μόρφωση, δεξιότητες, κριτική σκέψη και κοινωνικές εμπειρίες. Αυτά δεν αποτιμώνται σε χρήμα.

Ένας δάσκαλος δημοτικού πληρώνεται (τιμή) 1.200 € τον μήνα. Το κόστος για το κράτος (με εισφορές, επιδόματα, συντάξεις) μπορεί να είναι 2.000 €. Αλλά η αξία της διδασκαλίας του —να εμπνεύσει παιδιά, να τα μάθει να σκέφτονται— είναι ανυπολόγιστη.

Στο σημείο αυτό αξίζει μια σύγκριση εννοιών: εκπαίδευση – Παιδεία. 

Εκπαίδευση: Μαθαίνεις να λύνεις εξισώσεις.

Παιδεία: Μαθαίνεις να σκέφτεσαι λογικά, να συνεργάζεσαι, να σέβεσαι.

Κάτι που εξηγούσε με τον δικό του τρόπο ο Στέφανος Μπαλής πριν πενήντα χρόνια. Επανερχόμενοι στο σήμερα, το μάθημα των Οικονομικών αποτελεί ένα πρώτο βήμα εκπαίδευσης των μαθητών – πολιτών σε θέματα τα οποία άπτονται, τόσο της διαχείρισης του δικού τους εισοδήματος, όσο όμως και της αντίστοιχης εκ μέρους του κράτους, δηλαδή των φόρων και εισφορών που (θα) πληρώνουν στο μέλλον. Έχοντας αποκτήσει αυτές τις βασικές γνώσεις, θα είναι σε θέση να παρακολουθούν τα οικονομικά δρώμενα και εμπλουτίζοντας συνεχώς τις γνώσεις τους, να διαμορφώνουν έναν οικονομικό τρόπο σκέψης. 

Ο οποίος, σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες γνώσεις και δεξιότητες που αποκτάει ό κάθε μαθητής – πολίτης στην πορεία της ζωής του, μπορεί ν’ αποτελέσει τον "φάρο" στο φως του οποίου θα προσβλέπει, όταν θ’ αρχίσει να διαπιστώνει, ότι η σχολική ζωή ήταν μια βαρκάδα μ’ ένα δροσερό μποφοράκι, σε σχέση με τη συνέχεια και το ταξίδι του στο πέλαγος της ζωής. Αν αυτό ακούγεται κάπως μελοδραματικό, ας αναλογιστείς: μήπως η ζωή που ζούμε ή αλλιώς το επονομαζόμενο "σύστημα", μάς προσφέρει μεν ευκαιρίες, αλλά, ταυτόχρονα, δημιουργεί και ανισότητες; Μήπως, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, έχεις την αίσθηση ότι οι ανισότητες όλο και αυξάνονται; Επί πλέον, μήπως όλο και πιο πολύ "ωθείσαι" στον εθισμό της κατανάλωσης, ως ένα αποτέλεσμα της επιρροής (influence) των κοινωνικών μέσων, παράλληλα με την ευκολία πληρωμής με, κάθε είδους, ψηφιακό τρόπο ; Αν ισχύουν τα προαναφερθέντα, τι μπορείς να κάνεις εσύ, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων σου, για να τα αντιμετωπίσεις; 

Επένδυση! Επένδυση πρώτη: εκπαίδευση σε γνώσεις και δεξιότητες που είναι απαραίτητες στην προσπάθειά σου να "συμβάλλεις στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών και να πάρεις την αμοιβή που είναι το εισόδημά του". Επένδυση δεύτερη: σε οικονομικές αξίες, όσο πιο νωρίς γίνεται. Ακόμα κι αν ακούγεται αντιφατικό σε σένα που ψάχνεις εργασία ανάλογη των προσόντων σου και δεν βρίσκεις, που πληρώνεσαι μ’ έναν χαμηλό μισθό, που ζορίζεσαι να τα βγάλεις πέρα. Σταδιακά θα είσαι σε θέση να διαχειρίζεσαι περισσότερα έσοδα από έξοδα. 

Άρχισε, λοιπόν, να επενδύεις σε μετοχές, ομόλογα, αμοιβαία κεφάλαια, στις επονομαζόμενες κινητές οικονομικές αξίες. Θα είναι δικά σου, η περιουσία σου και, όπως το λέει η λέξη "κινητές", μπορούν ν’ αγορασθούν, να μεταφερθούν και να πωληθούν εύκολα. Επίσης δεν απαιτούν μεγάλο αρχικό κεφάλαιο, άρα "συν Αθηνά και χείρα κίνει" από νωρίς. Εν αντιθέσει με τις επενδύσεις σε ακίνητα, για την απόκτηση των οποίων απαιτείται μεγαλύτερο κεφάλαιο, κάτι που, συνήθως, καθιστά αναγκαίο το στεγαστικό δάνειο. Τέλος, μπορείς να κινηθείς επιχειρηματικά, επενδύοντας στη δική σου επιχείρηση, είτε είναι αυτή ένα φαρμακείο, είτε μια start up. Βάζοντας στη ζυγαριά της απόφασης, στο ένα ζύγι το προσδοκώμενο κέρδος και στο άλλο, το ρίσκο του κινδύνου. 

Κι όλα αυτά γιατί τα χρειαζόμαστε στη ζωή μας; Διότι θα πρέπει να διαχειριζόμαστε τα οικονομικά μας, τόσο στο σήμερα, όσο όμως και στο αύριο και στη συνέχεια, μιας και η ζωή διαρκεί "μια ζωή". Αυτά σε προσωπικό επίπεδο. Ως πολίτες, όμως, του κράτους μας θα πρέπει ν’ αποφασίζουμε ποιους θα εμπιστευόμαστε για τη διαχείρισή του και να τους εκλέγουμε. Και να μη λησμονούμε αυτό που μάθαμε, δηλαδή ότι "περιορισμένοι πόροι και απεριόριστες ανάγκες οδηγούν σε στενότητα και επιλογή απόφασης." Πριν φθάσει ο κόμπος στο χτένι. Σε διαφορετική περίπτωση, βλ. χρεοκοπία του ελληνικού κράτους το 2009, το "στερνή μου γνώση να σ’ είχα πρώτα" δεν θα έχει απολύτως καμία αξία, παρά μόνο κόστος.

Υ.Γ.1: Για τους ορισμούς κόστος – τιμή – αξία, όσο και τη σύγκριση των εννοιών εκπαίδευση – Παιδεία, αξιοποίησα τις γνώσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ, προφερόμενη ως "Τίνη").

Υ.Γ.2: Ο Στέφανος Μπαλής ήταν εκείνος ο Δάσκαλος, ο οποίος κατανοούσε πλήρως το αντικείμενο της διδασκαλίας του, το αγαπούσε και "ζώντας" το, το μετέδιδε με κατανοητό τρόπο στους μαθητές. Παράλληλα, λειτουργούσε όπως ο μαέστρος της ορχήστρας, καθοδηγώντας, τόσο τον κάθε μαθητή ξεχωριστά, όσο και την τάξη ως σύνολο. Αυτά τα χαρίσματά του, σε συνδυασμό με την ανθρωπιά που τον διέκρινε συνολικά, τον έκαναν να ξεχωρίζει ακόμη και στη δίκαιη αξιολόγηση των μαθητών του. 

*Dipl.-Ing. Electrical Engineering, Technical University of Darmstadt