Η "Οικονομία των Καφενείων" δεν είναι αστείο

Η "Οικονομία των Καφενείων" είναι ένα σύμπτωμα. Ένα ορατό αποτέλεσμα μιας δεκαπενταετίας αποεπένδυσης, μείωσης των μισθών, brain-drain και μετακίνησης παραγωγικού δυναμικού από κλάδους υψηλής προστιθέμενης αξίας προς δραστηριότητες χαμηλής παραγωγικότητας. 

Το νέο σχετικό report του LSE για το ζήτημα [https://www.lse.ac.uk/Hellenic-Observatory/Assets/Documents/Publications/GreeSE-Papers/GreeSE-212.pdf ] δεν περιγράφει απλώς την πλημμυρίδα καφενείων και υπηρεσιών φιλοξενίας, αλλά αποτυπώνει την ουσία του ελληνικού παραγωγικού μοντέλου μετά την κρίση: η οικονομία μας στηρίχθηκε ολοένα και περισσότερο στην τουριστική ζήτηση και σε υπηρεσίες έντασης εργασίας, ενώ η βιομηχανική και τεχνολογική βάση υψηλής εξειδίκευσης και πνευματικής ιδιοκτησίας συρρικνώθηκε ή έμεινε στάσιμη. 

Το αποτέλεσμα φαίνεται στο σημαντικότερο μετρήσιμο μέγεθος για την δημιουργία πλούτου: την παραγωγικότητα. 

Όταν ανεβαίνει το ποσοστό εργαζομένων που συνωστίζονται σε κλάδους με περιορισμένα περιθώρια τεχνολογικής αναβάθμισης, τότε αυτό ρίχνει μέσο όρο της παραγωγικότητας. 

Επίσης όταν οι μισθοί συμπιέζονται όπως στην δεκαετία της κρίσης της χρεοκοπίας, οι επιχειρήσεις αναβάλλουν τον εκσυγχρονισμό, επειδή τα φθηνά εργατικά γίνονται υποκατάστατο της επένδυσης για την συγκράτηση του κόστους. 

Εξίσου σημαντικό εύρημα της σχετικής έκθεσης είναι ότι, όταν η ζήτηση για εργαζόμενους μετατρέπεται σε εποχική και εξωγενή, η χώρα είναι εκτεθειμένη σε κάθε διεθνή αναταραχή ή επιδείνωση: πανδημία, γεωπολιτική ένταση, κλιματικά γεγονότα, και κυρίως ύφεση σε οποιαδήποτε από τις οικονομίες από τις οποίες η Ελλάδα αντλεί τουριστικά έσοδα.

Η έκθεση επισημαίνει κάτι ακόμη πιο ανησυχητικό: η μετακίνηση ανθρώπινου κεφαλαίου σε κλάδους χαμηλής παραγωγικότητας συμπίπτει με το φαινόμενο των υπερ-προσόντων. Δηλαδή το φαινόμενο όπου απόφοιτοι τριτοβάθμιας πανεπιστημιακής εκπαίδευσης απασχολούνται σε δουλειές που δεν αξιοποιούν τις δεξιότητές τους, όπως πχ σερβιτόροι και διανομείς. Δυστυχώς αυτό δεν είναι μόνο κοινωνική σπατάλη αλλά και αργή υπονόμευση της μελλοντικής μας ανάπτυξης. Όσο περισσότερο χρόνο περνά ένας απόφοιτος πανεπιστημίου εργαζόμενος εκτός αντικειμένου των σπουδών του, τόσο απομειώνεται η πιθανότητα να απασχοληθεί στον τομέα τον οποίον σπούδασε. Η Ελλάδα δεν έχει την πολυτέλεια να καίει πτυχιούχους σε θέσεις που δεν παράγουν γνώση, διαδικασίες, πνευματική ιδιοκτησία, τεχνογνωσία προς εξαγωγή. Αυτό είναι ισοδύναμο να ζεσταίνεις ένα δωμάτιο καίγοντας χαρτονομίσματα στην ξυλόσομπα.

Τα παραπάνω φυσικά δεν σημαίνουν ότι ο τουρισμός και η εστίαση είναι το πρόβλημα μας. Το αντίθετο: αποτελούν ένα πολύτιμο κομμάτι της οικονομίας, διότι φέρνουν εισαγόμενο συνάλλαγμα, συγκρατούν την απασχόληση σε υψηλά ποσοστά και βελτιώνουν το Ισοζύγιο Συναλλαγών της χώρας. Όμως, η υπερσυγκέντρωση πτυχιούχων πανεπιστημίων σε τέτοιου είδους θέσεις εργασίας δεν μπορούν να αποτελέσουν την ατμομηχανή της σύγκλισης της Ελληνικής Οικονομίας με τον μέσο όρο της Ευρώπης. Ίσα-ίσα, βλέπουμε την Ελλάδα να πέφτει στο διαθέσιμο εισόδημα ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης και να καταλαμβάνει την τελευταία θέση. 

Ο λόγος που πέφτουμε δεν είναι τόσο απλός. Ενώ η μακροχρόνια αύξηση του βιοτικού επιπέδου καθορίζεται από την παραγωγικότητα, και όχι από τον αριθμό των καλοκαιρινών αφίξεων, για να αυξηθεί η παραγωγικότητα χρειάζεται κεφάλαιο (τεχνολογίες, μηχανολογικός εξοπλισμός, ψηφιακά εργαλεία, παραγωγή πνευματικής ιδιοκτησίας), οργάνωση (διαδικασίες, logistics, ποιότητα), ανθρώπινο κεφάλαιο (δεξιότητες σε τομείς αιχμής) και αγορές με ικανό βάθος για να απορροφήσουν προϊόντα και υπηρεσίες. 

Η εστίαση όμως έχει οροφή: πόσα τραπέζια γεμίζει, όχι πατέντες με παγκόσμια χρήση. 

Ο τουρισμός έχει κύκλο: καλοκαίρι-φθινόπωρο, όχι 12μηνη Έρευνα και Εξέλιξη (R&D).

Όμως για να γίνουν επενδύσεις, πρέπει να μένουν χρήματα στις επιχειρήσεις. Δυστυχώς σε σχέση με 10 χρόνια πίσω, όπου το κράτος είχε έσοδα €45 δισ. από φόρους, σήμερα έχει €85 δισ. παρόλο που οι συντελεστές έχουν πέσει. Αυτά τα χρήματα λείπουν από την αγορά, από τις επενδύσεις και από την ιδιωτική κατανάλωση. Αντί να γυρίζουν 3 φορές το χρόνο όπως γίνεται στην παραγωγική οικονομία, γυρίζουν 0,7 φορές το χρόνο από το κράτος. Γι αυτό λείπουν. Γι αυτό και η ανάπτυξή μας που θα μπορούσε να ανταγωνίζεται τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες στον κόσμο μετά από 10 χρόνια στασιμότητας, μετά βίας είναι λίγο πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.

Η ουσία του πορίσματος, αν θέλουμε να την πιάσουμε χωρίς στρογγυλέματα, είναι ότι μπήκαμε σε μια "διπολική οικονομία": 

1. από τη μία ένας φαρδύς πόλος δραστηριοτήτων με χαμηλή παραγωγικότητα που απορροφά ώρες εργασίας,

2. από την άλλη ένας ισχνός πόλος υψηλής τεχνολογίας και βιομηχανίας που όμως δεν μεγαλώνει αρκετά για να τραβήξει τον μέσο όρο παραγωγικότητος προς τα πάνω. Όσο διαρκεί αυτή η ανισορροπία, οι μέσοι μισθοί θα δυσκολεύονται να ανέβουν, οι επιχειρήσεις δεν θα πιέζονται να αυτοματοποιήσουν ή να καινοτομήσουν στο αντικείμενό τους αφού το κράτος δεν τους αφήνει τα χρήματα που έβγαλαν στο ταμείο, και οι νέοι με φιλοδοξίες θα φεύγουν σωρηδόν  οικονομικοί μετανάστες σε πιο ώριμες οικονομίες του εξωτερικού. 

Έτσι αναπαράγεται το μοντέλο που το report του Hellenic Observatory του LSE, των Michalis Nikiforos, Vlassis Missos, Christos Pierros & Nikolaos Rodousakis, βάφτισε "Café economy" ή "Οικονομία των Καφενείων".

Τι σημαίνει αυτό για την πολιτική; 

Πρώτον, ότι η συζήτηση για Ανάπτυξη με "μεταρρυθμίσεις απορρύθμισης της οικονομίας" είναι δυστυχώς ανεπαρκής. 

Μεταρρύθμιση είναι να μεγαλώνει η αγορά μέσω παραγωγικής ζήτησης και εξαγωγών υψηλής αξίας, ώστε να υπάρχει κίνητρο για κλίμακα και εξοπλισμό.

Βέβαια εμείς διαχρονικά τα κίνητρα τα δίνουμε αυξήσεις στους Δημοσίους Υπαλλήλους, ή αυξάνουμε κατευθείαν τον αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων της χώρας. Η Γερμανία καταφέρνει και όλα δουλεύουν ρολόι με 5% του εργασιακού δυναμικού της σε Δημοσίους Υπαλλήλους (Beamter) και χωρίς τη δική μας ψηφιοποίηση των πάντων. Στην Ελλάδα με περίπου 16% Δημοσίους Υπαλλήλους και Ψηφιακό Κράτος 2.0, βρίζουμε κάθε φορά που κάτι πάει στραβά και δεν υπάρχει κανείς να το διορθώσει!

Μεταρρύθμιση είναι οι προτεραιότητες του Προϋπολογισμού και του Αναπτυξιακού προγράμματος να ευνοούν τους κλάδους που έχουν αυξημένη την παραγωγικότητα, και όχι απλώς μοιράζουν θέσεις εργασίας. 

Μεταρρύθμιση είναι να μειώνεται το μη μισθολογικό κόστος της εργασίας, ώστε να γίνεται ελκυστική η Ελλάδα για επενδύσεις. Μεταρρύθμιση είναι ένα καθεστώς ταχύτατης απόσβεσης για επενδύσεις αυτοματοποίησης, ρομποτικής, ψηφιακών υποδομών, πράσινης βιομηχανίας και εξαγωγικής μεταποίησης.

Δεύτερον, χρειαζόμαστε κατευθυνόμενο ρίσκο. Οι οικονομίες που ανεβαίνουν δεν περιμένουν να έρθει ο επενδυτής. Χτίζουν την αγορά. Με τις δημόσιες προμήθειες ζητούν λύσεις καινοτομίας από ελληνικές εταιρείες, με προσκλήσεις cluster γύρω από πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, με ταμείο συμπληρωματικής χρηματοδότησης για scale-ups που έχουν έσοδα εξωτερικού, με απλοποιημένες διαδικασίες που να μην εξαιρούν όλες τις εταιρείες της χώρας πλην 12 εισηγμένες που παίρνουν όλη την πίτα των δημοσίων έργων πληροφορικής ή και υποδομών.

Τρίτον, πρέπει να βρούμε και να συμφωνήσουμε ως κοινωνία ποιες θα είναι οι ράγες της ανάπτυξης της επόμενης δεκαετίας. Παραδείγματα υπαρκτά, και όχι ευχολόγια, είναι τα παρακάτω για να επιλέξουμε συλλογικά μετά από δημόσια συζήτηση, διαβούλευση και σχεδιασμό: 

(α) Αγροδιατροφική τεχνολογία: από την άρδευση ακριβείας και τα data των καλλιεργειών μέχρι τη μεταποίηση premium προϊόντων με πιστοποίηση και ιχνηλασιμότητα. Με προστιθέμενη αξία στο τελικό brand, στα logistics που παραδίδουν φρέσκο προϊόν, στον αισθητήρα που ρίχνει λιγότερο νερό αλλά και και αυξάνει την απόδοση της καλλιέργειας. 

(β) Ναυτιλιακή τεχνολογία και πράσινα ναυπηγοεπισκευαστικά: retrofit υψηλής ενεργειακής απόδοσης, συστήματα παρακολούθησης ρύπων, software διοίκησης εμπορικών στόλων. Ο μεγαλύτερος φυσικός μας πελάτης είναι ο ελληνόκτητος στόλος ανά την υφήλιο και το ευρωπαϊκό πλαίσιο κανονισμών. 

(γ) Ενέργεια και αποθήκευση: αποθηκευτικός εξοπλισμός ΑΠΕ με μπαταρίες, κυψέλες αποθήκευσης, διεθνής διασύνδεση και αύξηση χωρητικότητας των δικτύων, διαχείριση ζήτησης με έξυπνες υποδομές. 

(δ) Λογισμικό B2B και τεχνητή νοημοσύνη για εγχώρια χρήση και για εξαγωγή: κάθετη εξειδίκευση σε ΑΙ από AI factories ως εφαρμογές για κινητό, σε logistics, σε τουρισμό, στην υγεία, στην ενέργεια, στη δημόσια διοίκηση. Εκεί το κόστος κεφαλαίου είναι χαμηλότερο, αλλά το εμπόδιο κλιμάκωσης είναι η εμπορευματοποίηση (commercialization), όχι το εργοστάσιο. 

Τέταρτον, πρέπει να προσέξουμε το ανθρώπινο κεφάλαιο που δημιουργούμε. Δεν αρκεί απλά να παράγουμε πτυχιούχους αποσυνδεμένους από την αγορά εργασίας οι οποίοι θα καταλήξουν να γίνουν διανομείς και σερβιτόρες. 

Πρέπει να συνδέουμε σπουδές με ένα πραγματικό πλέγμα έργων και εταιρειών με αληθινές ανάγκες προσλήψεων. Να εξασφαλίσουμε μαθητεία υψηλού επιπέδου σε πραγματικές επιχειρήσεις για τους φοιτητές πριν πάρουν πτυχίο, να δημιουργήσουμε εξειδικευμένα βιομηχανικά διπλώματα πχ μηχανικών ΑΠΕ, να δημιουργήσουμε και να συντηρήσουμε κοινές θέσεις ερευνητών-μηχανικών σε επιχειρήσεις και πανεπιστήμια, να προσφέρουμε φορολογικό μπόνους για μισθούς στο R&D, και να θεσμοθετήσουμε μια γρήγορη, διάφανη διαδικασία για να μπορούν να έρχονται στην Ελλάδα από το εξωτερικό τα ξένα κορυφαία ταλέντα με τις οικογένειές τους, χωρίς μεσαιωνικές γραφειοκρατικές διαδικασίες έκδοσης βίζας εργασίας. Αν θέλουμε μισθούς Ευρώπης, πρέπει να θέλουμε να φιλοξενούμε δουλειές Ευρώπης!

Πέμπτον, ποιότητα στον τουρισμό αντί ποσότητας. Η Οικονομία των Καφενείων δεν θα εξαφανιστεί (ούτε πρέπει). Μπορεί όμως να αναβαθμιστεί. Γαστρονομία ενταγμένη σε τοπική παραγωγή, βιώσιμες μονάδες με ενεργειακή αυτονομία, πολιτιστικές εμπειρίες με ψηφιακή αφήγηση στα αρχαία μας, υγειονομικός τουρισμός που να εκμεταλλεύεται τις επενδύσεις μας στην Υγεία τα τελευταία χρόνια, συνεδριακός τουρισμός 12μηνης διάρκειας που να δίνει ζωή σε θέρετρα εκτός υψηλής τουριστικής σεζόν. Έτσι αυξάνεται η Ανάπτυξη χωρίς να αυξάνεται το κοστολόγιο της κοινωνίας σε στέγη, σε νερό, σε σκουπίδια.

Τέλος, το θεσμικό περιβάλλον πρέπει να απλοποιηθεί. Ο πληθωρισμός από "Πλατφόρμες” που φτιάχνουμε αντί να απλοποιούμε τις διαδικασίες, στο τέλος θα επιφέρει την κατάρρευση του επιχειρείν από υπερβολική γραφειοκρατία. Ό,τι του καπνίσει καθενός ψυχωτικού δημοσίου υπαλλήλου να μετρήσει, να ζητάει να το καταχωρεί το σύνολο του πληθυσμού της χώρας με το κινητό στην "πλατφόρμα της εβδομάδας”, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΤΑΜΑΤΗΣΕΙ! 

Και φυσικά οι 6000 διαδικασίες του Ελληνικού Δημοσίου πρέπει να γίνουν 600. Η χώρα βουλιάζει στην κινούμενη άμμο της γραφειοκρατίας και εμείς αγοράζουμε αγρό και τα βοσκοτόπια του Καλογρίτσα στη Ζάκυνθο.

Η παραγωγικότητα απαιτεί ταχύτητα και προβλεψιμότητα. Χρειάζονται λιγότερες αδειοδοτήσεις από το κράτος, με σκληρές προθεσμίες και σιωπηρή έγκριση σε περίπτωση καθυστέρησης, δικαιοσύνη που να εκδίδει απόφαση πριν αλλάξει η δεκαετία και χαθεί κι’ αυτό το τρένο της τεχνολογίας, ανταγωνισμός που δεν αφήνει ολιγοπώλια να στραγγαλίζουν τους πελάτες και τους προμηθευτές τους, και κράτος-πελάτη που να πληρώνει στην ώρα του και όχι μετά από τρια χρόνια. 

Η Ελλάδα έχει κάνει πρόοδο, αλλά ο ρυθμός μας είναι πολύ αργός για τον παγκόσμιο ανταγωνισμό. 

Αν το report του LSE έχει ένα μήνυμα, αυτό είναι ότι η χώρα μας βρήκε μια ισορροπία που την κρατάει όρθια προσώρας, αλλά δεν την σηκώνει ψηλά αρκετά γρήγορα.

agissilaos@gmail.com