Το φάντασμα της Ιαπωνίας στοιχειώνει την Ελλάδα

Του Άρη Κεφαλογιάννη

Στη δεκαετία του ’80 και στις αρχές του ’90, αρκετοί κορυφαίοι οικονομολόγοι προέβλεπαν ότι η Ιαπωνία θα ξεπεράσει τις Ηνωμένες Πολιτείες στην οικονομική πρωτοκαθεδρία (ΑΕΠ, παραγωγικότητα, βιομηχανική ηγεμονία). Ο Lester Thurow στο MIT έγραφε ότι η Αμερική μπορεί να χάσει την πρωτοκαθεδρία από την Ιαπωνία, ενώ ο Clyde Prestowitz, πρώην σύμβουλος του Υπουργού Εμπορίου στην κυβέρνηση Reagan, μιλούσε για ένα "ιαπωνικό υπερ-κράτος" που θα κυριαρχήσει στην παγκόσμια οικονομία. Τελικά, η πρόβλεψη αυτή διαψεύστηκε. Το "ιαπωνικό θαύμα" έμεινε μισό. Όχι επειδή έλειψαν οι ιδέες, αλλά διότι έλειψαν οι νέοι άνθρωποι.

Η Ιαπωνία έζησε μια περίοδο εντυπωσιακής ανάπτυξης, με αστικοποίηση που ξεπέρασε το 92% του πληθυσμού! Το Τόκιο έγινε το σύμβολο της ακριβής κατοικίας και της εξοντωτικής εργασιακής κουλτούρας. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι παντρεύονταν λιγότερο, έκαναν λιγότερα παιδιά, προτιμούσαν την καριέρα και τον γρήγορο ρυθμό ζωής. Σήμερα ο δείκτης γονιμότητας στην Ιαπωνία είναι γύρω στο 1,15 και ο πληθυσμός των 124 εκατομμυρίων συρρικνώνεται τόσο που μέχρι το 2050 θα πέσει κάτω από τα 100 εκατομμύρια. 

Αν κοιτάξει κανείς την Ευρώπη, θα δει πως ακολουθεί το ίδιο μοτίβο. Το 2023 γεννήθηκαν στις 27 χώρες μέλη μόλις 3,67 εκατομμύρια παιδιά, 5,4% λιγότερα από την προηγούμενη χρονιά. Ο δείκτης γονιμότητας βούτηξε στο 1,38, ιστορικό χαμηλό είκοσι ετών. Την ίδια στιγμή οι επαρχίες εξαφανίζονται στο βωμό των πρωτευουσών, με ολοένα και μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα. 

Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση, αντίθετα, η εικόνα είναι ακόμη πιο έντονη. Το 2023 οι γεννήσεις ήταν μόλις 71.455 και ο δείκτης γονιμότητας γύρω στο 1,32. Και το πρόβλημα δεν σταματά εκεί. Συνολικά 2,8 εκατομμύρια πολίτες λαμβάνουν σύνταξη και η δαπάνη για συντάξεις και κοινωνική ασφάλιση απορροφά πάνω από το ένα τέταρτο του κρατικού προϋπολογισμού. Σύμφωνα με μελέτη του ΚΕΦίΜ που παρουσίασε η "Καθημερινή", το "κρυφό χρέος" από μελλοντικές συνταξιοδοτικές υποχρεώσεις ξεπερνά το 400% του ΑΕΠ, το υψηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη. Είναι ίσως το πιο εκρηκτικό πρόβλημα που οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε σύντομα. 

Η Ιαπωνία μας διδάσκει ότι το δημογραφικό είναι ζήτημα άρρηκτα συνδεδεμένο με την κατανομή του πληθυσμού. Όσο η ζωή συγκεντρώνεται σε λίγες μεγαλουπόλεις, με πανάκριβη στέγη και εξαντλητικούς ρυθμούς, τόσο λιγότερα παιδιά θα γεννιούνται. Έρευνές από τον ΟΟΣΑ αποδεικνύουν ότι σε μικρότερες πόλεις και στην ύπαιθρο, οι οικογένειες έχουν την τάση να αποκτούν ακόμη περισσότερα παιδιά. Η αποκέντρωση λοιπόν δεν είναι μια δευτερεύουσα προτεραιότητα, αλλά κεντρικό εργαλείο για να αντιμετωπίσουμε το δημογραφικό. Αν κάνουμε ελκυστική τη ζωή εκτός μητροπολιτικών κέντρων, μπορούμε να ανακόψουμε τη συρρίκνωση.

Ας εξετάσουμε κάποιες πρακτικές λύσεις: Είναι βέβαιο, ότι χρειάζονται καλύτερες υποδομές μετακίνησης, με γρήγορες συγκοινωνίες που να συνδέουν τις πρωτεύουσες των περιφερειών με μικρότερες πόλεις και χωριά. 

Ένα πρόγραμμα τύπου "Re-Habit" για την Ελλάδα θα μπορούσε να προβλέπει επιδότηση για αγορά ή ανακαίνιση κύριας κατοικίας σε οικισμούς κάτω των 3.000 κατοίκων, με αντάλλαγμα 5–7 χρόνια μόνιμης διαμονής και φοίτηση των παιδιών στα τοπικά σχολεία. Αντίστοιχες ιδέες έχουν εφαρμοστεί στην Ιταλία, όπως στη Σαρδηνία με επιχορήγηση έως 15.000 ευρώ ή με τα "1-euro homes" που συνοδεύονται από υποχρέωση ανακαίνισης. Στη Σαρδηνία, περισσότερες από 2.000 αιτήσεις κατατέθηκαν μέσα σε λίγους μήνες για το επίδομα έως 15.000 ευρώ, ενώ στην υπόλοιπη Ιταλία τα "1-euro homes" οδήγησαν σε χιλιάδες ανακαινίσεις και επανακατοίκηση πάνω από 60 χωριών. 

Φορολογικά κίνητρα, αντίστοιχα με αυτά που προσφέρονται στους Έλληνες του εξωτερικού, για να μετακινηθούν οικογένειες ή ζευγάρια σε μικρότερες πόλεις. 

Και φυσικά, ένα εθνικό σχέδιο διαφοροποίησης που θα στηρίζεται στα δεδομένα του ΕΡΓΑΝΗ και στις δυνατότητες κάθε περιοχής: τουρισμός και πρωτογενής τομέας στον Νότο, αγροτεχνολογία στη Θεσσαλία, βιομηχανία στη Βόρεια Ελλάδα. Το κράτος, δηλαδή, να θέτει ανά Περιφέρεια συγκεκριμένες προτεραιότητες και να κατανέμει τους πόρους με τρόπο που να μεγιστοποιεί το αποτέλεσμα. 

Η Ελλάδα σήμερα κινδυνεύει να γεράσει πριν πλουτίσει. Η χώρας μας δεν έχει την πολυτέλεια να αγνοεί το δημογραφικό και κατ’ επέκταση την αστικοποίηση. Η αποκέντρωση είναι η πιο ρεαλιστική και στρατηγική λύση για να δοθεί χώρος στη νέα γενιά, να μειωθεί η πίεση στις συντάξεις και να "ανασάνει" η χώρα. Είναι ώρα να αλλάξουμε την τάση, η επαρχία να "πηγαίνει" στον άνθρωπο – όχι ο άνθρωπος στην πρωτεύουσα. 

*Ο Άρης Κεφαλογιάννης είναι Investment Executive στο Apeiron Venture Capital και απόφοιτος του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και του Tufts University, Fletcher School of Global Affairs. 

aris@apeiron.vc