Λιβύη και Χαφτάρ: Πώς έπρεπε να το είχαμε χειριστεί

Του Γεωργίου Ι. Μάτσου*

Ότι αδρανήσαμε πριν το τουρκολιβυκό μνημόνιο της 27-11-2019, είναι γεγονός. Όμως εκτός από το "πριν" υπάρχει και το "μετά". Τι κάναμε αφότου συνήφθη, τότε που η Ελλάδα είχε σύμμαχο τον επικεφαλής του λιβυκού στρατού, στρατάρχη Χαφτάρ, και την κυβέρνηση της Ανατολικής Λιβύης;

Λόγω αδιαφάνειας της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής ιδίως στη β΄ τετραετία Μητσοτάκη (π.χ. μαρτυρία της Γενικής Διευθύντριας του ΕΛΙΑΜΕΠ στο 1:16 του βίντεο), κανείς δεν γνωρίζει σήμερα, πού "σκάλωσε" η πρώην καλή μας σχέση με τον Χαφτάρ.

Το πρόβλημα όμως δεν είναι τωρινό, ξεκινά από το 2019.

Όταν συνήφθη το τουρκολιβυκό μνημόνιο, μαινόταν ο λιβυκός εμφύλιος των φιλοαιγυπτιακών δυνάμεων του Χαφτάρ (Ανατολική Λιβύη) με τις φιλοτουρκικές δυνάμεις του τότε πρωθυπουργού Αλ Σαράτζ (Δυτική Λιβύη).

Οι δυνάμεις του Χαφτάρ είχαν καταλάβει σημαντικές περιοχές στη Δυτική Λιβύη και ετοιμάζονταν να καταλάβουν και την πρωτεύουσα Τρίπολη. Οι δυνάμεις του Σαράτζ ήταν επιπέδου πολιτοφυλακής, ενώ ο Χαφτάρ ήλεγχε τις άλλοτε κραταιές λιβυκές ένοπλες δυνάμεις και, με τη υποστήριξη της Αιγύπτου του Σίσι, είχε υπεροπλία.

Ο Χαφτάρ εκπροσωπούσε την ισχυρή κοσμική αραβική παράδοση, που ανέκαθεν διεπόταν από αντιπάθεια για την Τουρκία και φιλία για την Ελλάδα. Η Δυτική Λιβύη αντιθέτως είναι πιο ισλαμική και φιλοτουρκική. Ιδίως οι κάτοικοι της Μισράτα, τρίτης μεγαλύτερης λιβυκής πόλης, είναι κατά 2/3 τουρκικής καταγωγής. Εύλογα ο επίσης τουρκικής καταγωγής Σαράτζ, στηριζόταν στην Τουρκία.

Οι αναλύσεις του Κώστα Ράπτη της 16-12 και 22-12-2019 αποδίδουν ολοκληρωμένα το status της εμφύλιας λιβυκής σύγκρουσης, όταν ο Χαφτάρ εξαπέλυε την τελική επίθεση κατά της Τρίπολης. Για την απόκρουση εκείνης της επίθεσης συνήφθη το τουρκολιβυκό μνημόνιο, με σκοπό την (κατά παράβαση του εμπάργκο του ΟΗΕ) στρατιωτική ενίσχυση του Σαράτζ από την Τουρκία.

Η Ελλάδα τότε είχε πλήθος συμμάχων στο λιβυκό. Εκτός από την Αίγυπτο και την Κύπρο, κατά της Τουρκίας στρεφόταν η Γαλλία, εν μέρει και η Ιταλία (η Λιβύη είναι πρώην ιταλική αποικία) που στήριζε τον Σαράτζ αλλά τον ήθελε υπό δικό της και όχι τουρκικό έλεγχο. Μάλιστα, στις 8-1-2020 πραγματοποιήθηκε πενταμερής διάσκεψη στο Κάιρο μεταξύ των χωρών αυτών, που είχε ξεσηκώσει οργή της Τουρκίας.

Τον Χαφτάρ στήριζε και η Ρωσία με την ιδιωτική στρατιωτική ομάδα Βάγκνερ. Και η Συρία του Άσαντ στρεφόταν κατά του τουρκολιβυκού μνημονίου. 

Την Τουρκία στήριζε η Γερμανία, που μετά την πενταμερή του Καΐρου συγκάλεσε δύο διασκέψεις για το λιβυκό, χωρίς να καλέσει την Ελλάδα.

Οι ΗΠΑ δεν είχαν ξεκάθαρη στρατηγική. Δεν είχαν πάντως λόγο να στηρίζουν τον Σαράτζ, ίσως μόνον τη ρωσική στήριξη στον Χαφτάρ.

Μέσα στο περίπλοκο εκείνο σκηνικό, η Ελλάδα παρέμεινε σε ανεπαρκή λεκτική δράση. Όπως επεσήμαινε πάλι ο Κώστας Ράπτης, ήταν αδιευκρίνιστο "με ποιους τρόπους σκοπεύει η ελληνική πλευρά να ενισχύσει τη θέση του στρατάρχη". Διότι χάρη στην τουρκική βοήθεια, ο Σαράτζ απέκρουσε τελικά την επίθεση του Χαφτάρ στην Τρίπολη, με το State Department να επισημαίνει ότι ήταν χάρη το τουρκολιβυκό μνημόνιο που τα κατάφερε. 

Εντέλει η Λιβύη "πλήρωσε" την τουρκική στρατιωτική στήριξη με παραβίαση του Δικαίου της Θάλασσας κατά της Ελλάδας. 

Με τον Σαράτζ επιβίωσε και το τουρκολιβυκό μνημόνιο. Αν είχε νικήσει ο Χαφτάρ, θα είχε σβήσει το τουρκολιβυκό μνημόνιο, διότι ο Χαφτάρ νομιμοποιούνταν από το αναγνωρισμένο διεθνώς λιβυκό Κοινοβούλιο. Το ίδιο που τώρα ετοιμάζεται να επικυρώσει το τουρκολιβυκό μνημόνιο, ενώ τότε το είχε απορρίψει.

Το 2021 έπαυσε ο λιβυκός εμφύλιος. Σχηματίστηκε κυβέρνηση εθνικής ενότητας με νέο πρωθυπουργό, που διατήρησε το τουρκολιβυκό μνημόνιο.

Επόμενη πράξη του δράματος η σημερινή, φαινομενικά απότομη απώλεια κάθε ερείσματός μας στην Ανατολική Λιβύη.

Τι μπορούσε λοιπόν η Ελλάδα να είχε πράξει διαφορετικά;

Καταρχάς από νομικής απόψεως: Δεν έχουμε χρησιμοποιήσει κανένα δικαίωμά μας να προσφύγουμε κατά της Λιβύης στο πλαίσιο της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), που σε αντίθεση με την Τουρκία έχει υπογράψει η Λιβύη. Πλήθος περίπλοκων διατάξεων της UNCLOS θεσπίζουν υποχρεωτική δικαιοδοσία των δικαιοδοτικών οργάνων που αυτή προβλέπει. Η Ελλάδα έπρεπε να είχε κάνει χρήση τους ήδη από το 2019-2020. Ουδέποτε συζητήθηκε το θέμα αυτό δημόσια, ούτε έδωσε εξηγήσεις η κυβέρνηση, γιατί έχει de facto απεμπολήσει την UNCLOS έναντι της Λιβύης.

Αν απεμπολούμε ακόμη και αυτό το διεθνές δίκαιο, είναι ανεδαφικό να αναφερθεί τι άλλο μπορούσε και έπρεπε να είχε κάνει η Ελλάδα, εάν ήταν φυσιολογικό κράτος και όχι θλιβερό μη-κράτος περιορισμένης κυριαρχίας:

Να είχε παρεμποδίσει στρατιωτικά, με τη βοήθεια και της Αιγύπτου, τη μεταφορά στρατιωτικής βοήθειας από την Τουρκία προς τη Λιβύη δια των ελληνικών και των αιγυπτιακών θαλασσών και τον εναέριο χώρο τους. Αν μαζί με την Αίγυπτο είχαμε κλείσει θαλάσσιες και αεροπορικές διόδους, η διέλευση της τουρκικής βοήθειας θα ήταν ανέφικτη.

Προηγουμένως έπρεπε η Ελλάδα να είχε αναγνωρίσει την κυβέρνηση της Ανατολικής Λιβύης ως μόνη νόμιμη λιβυκή κυβέρνηση, να είχε συνάψει μαζί της ελληνολιβυκό μνημόνιο με ΑΟΖ σύμφωνη με την UNCLOS, που θα είχε επικυρωθεί από το λιβυκό κοινοβούλιο, να είχε απαιτήσει από την Αίγυπτο να δεχθεί την μέση γραμμή στη διαπραγμάτευση για την ΑΟΖ Ελλάδας-Αιγύπτου, όπως και να δεχθεί η Αίγυπτος σύναψη ΑΟΖ Ελλάδας-Κύπρου.

Κλείσιμο του ελληνικού εναέριου χώρου θα ρίσκαρε μεν ελληνοτουρκικό πόλεμο. Τέτοια πιθανότητα όμως θα είχε κινητοποιήσει όλη τη Δύση, ιδίως τις ΗΠΑ, που δεν είχαν συγκεκριμένη πολιτική στο λιβυκό. Με τους συμμάχους που είχαμε τότε, η Ελλάδα μπορούσε ίσως και με την απλή απειλή στρατιωτικής της εμπλοκής, να κερδίσει στο τραπέζι της διπλωματίας, χωρίς καν να χρειαστεί να αναχαιτίσει τουρκικά αεροσκάφη.

Εντέλει, είτε θα καταλάμβανε ο Χαφτάρ την Τρίπολη, είτε θα είχε επιλυθεί διπλωματικά ο λιβυκός εμφύλιος προς το συμφέρον της Ελλάδας.

Η Ελλάδα κατέληξε σήμερα το μόνο θύμα του λιβυκού εμφυλίου, όντας, όχι κατά σύμπτωση, η μόνη χώρα της περιοχής από τις εμπλεκόμενες που δεν είχε στρατιωτική ανάμειξη και ούτε καν τη διανοήθηκε.

Σημαντικότατη θα ήταν τέλος, σε περίπτωση ελληνικής στρατιωτικής βοήθειας προς τον Χαφτάρ, η απεξάρτησή του από τη ρωσική στρατιωτική βοήθεια και η ένταξή του, με τη βοήθεια και της Αιγύπτου, στο δυτικό στρατόπεδο.

Αυτά θα είχε πράξει κάθε φυσιολογική χώρα. Κράτος που δεν διανοείται τη χρήση στρατιωτικής ισχύος, όταν απειλούνται τα θεμελιώδη του συμφέροντα από τη στρατιωτική ισχύ άλλου κράτους, δεν προβλέπεται ανθρωπίνως να επιβιώσει. Αυτό, χωρίς να παραγνωρίζουμε ότι η ελληνική κοινωνία είναι σήμερα ανέτοιμη να πολεμήσει.

Η εγκατάλειψη πάντως των εκ του διεθνούς δικαίου δικαιωμάτων μας έναντι της Λιβύης, αποτελεί οργανωμένο και ύποπτο υποχωρητισμό, που εκ των υστέρων μόνον ως προετοιμασία των υποχωρήσεων του 2023-25 έναντι της Τουρκίας ερμηνεύεται.

Υποχωρητισμό που, στο πλαίσιο του επιτελικού κράτους, έχει υπεύθυνους τόσο τον εκάστοτε υπουργό, όσο και τον πρωθυπουργό.

*Δ.Ν., Δικηγόρος