Η Καινοτομία ως Μοχλός Ανάπτυξης: Η Αρχιτεκτονική της Δυναμικής Συνέργειας

Του Γιώργου Ζαββού, Προέδρου της Ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας και πρώην Υφυπουργού Οικονομικών*

Η Ελλάδα, έχει αφήσει οριστικά πίσω της τη σκιά της δεκαετούς οικονομικής κρίσης χάρη στις μεταρρυθμίσεις των τελευταίων έξι ετών. Βρίσκεται σήμερα σε ένα κρίσιμο λόγω των μεγάλων προκλήσεων, αλλά και ταυτόχρονα πιο ελπιδοφόρο σταυροδρόμι της μεταπολιτευτικής της ιστορίας. Η ανάκαμψη είναι πλέον γεγονός, με ρυθμούς ανάπτυξης που υπερβαίνουν τον ευρωπαϊκό μέσο όρο και μια εντυπωσιακή αποκλιμάκωση της ανεργίας. Ωστόσο, η επιστροφή απλώς στην κανονικότητα δεν μπορεί να αποτελεί το τέλος της διαδρομής. Το θεμελιώδες ερώτημα που καλούμαστε να απαντήσουμε είναι στρατηγικής φύσεως: πώς θα μετατραπεί αυτή η ανάκαμψη σε μια ισχυρή και βιώσιμη εθνική ευημερία. Η απάντηση δεν βρίσκεται στην αναπαραγωγή των μοντέλων του παρελθόντος, που βασίζονταν μονομερώς στην κατανάλωση, τον τουρισμό και τις επιδοτήσεις, αλλά σε μια ριζική αλλαγή τού αναπτυξιακού υποδείγματος.

Το σχέδιο "Ηρακλής" για την εξυγίανση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος με την αντιμετώπιση του ακανθώδους προβλήματος των κόκκινων δανείων αποτέλεσε μια επιτυχημένη στρατηγική άμυνας, που θωράκισε το χρηματοπιστωτικό σύστημα και αποκατέστησε τη σταθερότητα . Τώρα είναι η ώρα για τον "Οδυσσέα". Ένα εθνικό σχέδιο δημιουργικής επίθεσης, έναν οδηγό για μια μακρόπνοη πορεία εθνικής δημιουργίας, που θα έχει ως πυξίδα την επινοητικότητα, την προσαρμοστικότητα και τη γνώση. Η κεντρική ιδέα αυτού του νέου σχεδίου θα πρέπει να είναι η καινοτομία, όχι απλώς ως ένας ακόμη τομέας πολιτικής, αλλά ως οριζόντιος μοχλός ανάπτυξης που διαπερνά, μετασχηματίζει και ενεργοποιεί όλους τους τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας.

Η Καινοτομία ως Ζήτημα Εθνικής Κυριαρχίας

Σε έναν κόσμο που επαναπροσδιορίζεται από τις ραγδαίες γεωπολιτικές ανακατατάξεις, την τεκτονική σύγκρουση ισχύος μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας, την εκρηκτική κατάσταση στη Μέση Ανατολή, την κλιματική κρίση και την επέλαση της τεχνητής νοημοσύνης, η στασιμότητα συνιστά υπαρξιακό κίνδυνο. Η μακροπρόθεσμη ισχύς και ευημερία ενός έθνους, όπως δίδαξε ο Schumpeter με τη θεωρία της δημιουργικής καταστροφής, εξαρτάται από την ικανότητά του να παράγει συνεχώς νέες, ανατρεπτικές καινοτομίες.

Η Ευρώπη, δυστυχώς, κινδυνεύει να εγκλωβιστεί σε αυτό που η πρόσφατη έκθεση Draghi ονομάζει "παγίδα της μέσης τεχνολογίας". Ενώ οι ΗΠΑ και η Κίνα επενδύουν μαζικά σε τεχνολογίες αιχμής, η ευρωπαϊκή οικονομία παραμένει εξειδικευμένη σε ώριμους κλάδους που δεν εγγυώνται τη μελλοντική ανάπτυξη υψηλής προστιθέμενης αξίας. Το μάθημα εδώ είναι σαφές: η επιβίωση και η πρόοδος στον 21ο αιώνα απαιτούν τη μετάβαση σε ένα παραγωγικό μοντέλο που έχει στον πυρήνα του την τεχνολογική υπεροχή. Η καινοτομία, επομένως, δεν είναι τεχνοκρατικό στοίχημα, αλλά βαθιά πολιτική επιλογή που καθορίζει την ίδια την εθνική κυριαρχία.

Μια Αρχιτεκτονική Δυναμικής Συνέργειας: Οι Τέσσερις Πυλώνες

Για να γίνει η καινοτομία ο οριζόντιος μοχλός που θα μετασχηματίσει ολόκληρη την οικονομία και την κοινωνία, απαιτείται ένα συνεκτικό εθνικό οικοσύστημα, δομημένο πάνω σε τέσσερις αλληλένδετους πυλώνες δυναμικής συνέργειας.

Πρώτος Πυλώνας: Η Ενεργειακή Μετάβαση

Η γεωστρατηγική θέση της Ελλάδας της προσφέρει τη μοναδική ευκαιρία να εξελιχθεί σε έναν κρίσιμο ενεργειακό κόμβο πράσινης ενέργειας για ολόκληρη τη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Αυτό δεν θα επιτευχθεί μόνο μέσω της γεωγραφίας, αλλά κυρίως μέσω στρατηγικών επενδύσεων σε τεχνολογίες αιχμής, όπως τα υπεράκτια αιολικά πάρκα, η αποθήκευση ενέργειας, το πράσινο υδρογόνο και η ανάπτυξη έξυπνων, ψηφιακών δικτύων. Η καινοτομία είναι το κλειδί για την επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης, τη διασφάλιση της ενεργειακής αυτονομίας και τη δημιουργία μιας νέας, εξαγωγικής οικονομίας καθαρής ενέργειας.

Δεύτερος Πυλώνας: Η Αμυντική Καινοτομία 

Οι επενδύσεις ύψους 25 δισεκατομμυρίων ευρώ που ανακοίνωσε ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης στον τομέα της άμυνας κατά τα επόμενα 12 χρόνια, σε συνδυασμό με την απαίτηση για 25% εγχώρια συμπαραγωγή, συνιστούν μια ιστορική ευκαιρία. Η αμυντική τεχνολογία μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει ως εθνικός επιταχυντής καινοτομίας. Η δημιουργία ενός εγχώριου οικοσυστήματος αμυντικής καινοτομίας, με επίκεντρο τις τεχνολογίες διπλής χρήσης (dual-use technologies), μπορεί να διαχέει πολύτιμη τεχνογνωσία στην ευρύτερη οικονομία, να δημιουργήσει θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης και να ενισχύσει τη στρατηγική αυτονομία της χώρας.

Τρίτος Πυλώνας: Ο Χρηματοπιστωτικός Μετασχηματισμός

Η καινοτομία χρειάζεται "καύσιμα” για να αναπτυχθεί, και αυτά τα καύσιμα είναι τα επενδυτικά κεφάλαια. Το παραδοσιακό, τραπεζοκεντρικό μοντέλο χρηματοδότησης, που δικαιολογημένα αποφεύγει τον υψηλό κίνδυνο, δεν επαρκεί για να στηρίξει το κύμα των νεοφυών επιχειρήσεων και των ανατρεπτικών ιδεών. Η μετάβαση σε ένα μοντέλο που βασίζεται σε αναπτυγμένες και δυναμικές κεφαλαιαγορές είναι επιτακτική ανάγκη. Αυτό προϋποθέτει την ενίσχυση θεσμικών επενδυτών, την κινητοποίηση συνταξιοδοτικών κεφαλαίων και τη χρήση σύγχρονων χρηματοδοτικών εργαλείων, όπως οι τιτλοποιήσεις, που χρησιμοποιήσαμε με επιτυχία στο σχέδιο "Ηρακλής", του οποίου είχα την ευθύνη σχεδιασμού και εφαρμογής, και αποτελούν τώρα κορυφαία πολιτική προτεραιότητα της ΕΕ. Γιαυτό μπορούμε να συνεισφέρουμε με την εμπειρία μας στη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού μοντέλου που θα διευκολύνει τη διοχέτευση πόρων στις πιο παραγωγικές και καινοτόμες δυνάμεις της οικονομίας. Σε αυτό το νέο αναπτυξιακό πλαίσιο, ο ρόλος του κράτους είναι στρατηγικός ως καταλύτης μόχλευσης ιδιωτικών κεφαλαίων . Η Ελληνική Αναπτυξιακή Τράπεζα, με εκταμιευμένα δάνεια που υπερβαίνουν τα 13 δις ευρώ , με ενεργά προγράμματα αξίας 4 δις. ευρώ, μπορεί να λειτουργήσει ως αρχιτέκτονας αυτού του παραγωγικού μετασχηματισμού, αλλά και να συμβάλει στη δημιουργία νέων αγορών , αναλαμβάνοντας ρίσκο εκεί όπου η αγορά διστάζει, μέσω εργαλείων της όπως το Ταμείο Καινοτομίας , συμμετοχή σε νεοφυείς επιχειρήσεις και με το επερχόμενο Ταμείο Ευρεσιτεχνίας.

Τέταρτος Πυλώνας: Οι Θεσμοί του Μέλλοντος

Η τεχνολογία δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Όπως επισημαίνει ο οικονομολόγος Daron Acemoglu, το κρίσιμο δεν είναι η ίδια η τεχνολογία, αλλά το πώς και από ποιους χρησιμοποιείται. Χωρίς στιβαρή θεσμική καθοδήγηση και δημοκρατική λογοδοσία, η καινοτομία κινδυνεύει να γίνει εργαλείο διεύρυνσης των ανισοτήτων και συγκέντρωσης τεχνολογικής ισχύος σε λίγους, υπονομεύοντας τη δημοκρατία. Χρειαζόμαστε θεσμούς ευφυείς, εύλικτους και διαφανείς, που θα κατευθύνουν τη δημιουργική ενέργεια προς τη συλλογική ευημερία και θα διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.

Η Αντιμετώπιση του Ελληνικού Παραδόξου

Η Ελλάδα σήμερα χαρακτηρίζεται από ένα εντυπωσιακό παράδοξο. Από τη μία πλευρά, διαθέτει "θύλακες αριστείας": ερευνητικά κέντρα , πανεπιστήμια που παράγουν πολύ καλό επιστημονικό έργο και μια τεράστια δεξαμενή ταλέντου στην επιστημονική διασπορά. Από την άλλη, επικρατεί κατακερματισμός έρευνας και αγοράς. Η μεγάλη πρόκληση, επομένως, δεν είναι η έλλειψη ταλέντου ή ιδεών, αλλά η απουσία ενός συνεκτικού μηχανισμού που να διασυνδέει αυτές τις νησίδες αριστείας με την πραγματική οικονομία. Χρειαζόμαστε μια εθνική στρατηγική που θα χτίσει γέφυρες μεταξύ πανεπιστημίων, ερευνητικών κέντρων, επιχειρήσεων και χρηματοπιστωτικών φορέων που να μπορούν να επενδύουν σε καινοτόμες ιδέες. Ο στόχος είναι η δημιουργία ενός ενιαίου, λειτουργικού και εξωστρεφούς οικοσυστήματος καινοτομίας, που θα ευνοεί τη μεγέθυνση των επιχειρήσεων, τις συγχωνεύσεις και τον εξαγωγικό προσανατολισμό. Επιπλέον, οι συνθήκες σε μεγάλα πανεπιστήμια των ΗΠΑ δημιουργούν μια μοναδική ευκαιρία για την προσέλκυση κορυφαίων επιστημόνων πίσω στην πατρίδα.

Η Ώρα της Τόλμης

Το παράδειγμα των σκανδιναβικών χωρών είναι εντυπωσιακό. Χώρες μικρές σε πληθυσμιακό μέγεθος, όπως η Σουηδία, η Φινλανδία και η Δανία, φιγουράρουν σταθερά στις κορυφαίες θέσεις του Παγκόσμιου Δείκτη Καινοτομίας. Το πέτυχαν όχι τυχαία, αλλά με στρατηγική, επιμονή και συστηματικές επενδύσεις στην έρευνα και την ανάπτυξη, που αγγίζουν ή και ξεπερνούν το 3,5% του ΑΕΠ τους, όταν η Ελλάδα είναι στο 1,65%. Απέδειξαν περίτρανα ότι το μικρό μέγεθος δεν αποτελεί εμπόδιο, εφόσον υπάρχει πολιτικό όραμα, στρατηγικός σχεδιασμός και θεσμική επάρκεια.

Η Ελλάδα διαθέτει σήμερα ένα σπάνιο μείγμα θετικών προϋποθέσεων που δεν πρέπει να αφήσει ανεκμετάλλευτο: πολιτική σταθερότητα που δίνει προτεραιότητα στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία των πολιτών, ανανεωμένη εμπιστοσύνη των διεθνών αγορών, πρόσβαση σε σημαντικούς ευρωπαϊκούς πόρους και ένα ισχυρό ανθρώπινο κεφάλαιο εντός και εκτός συνόρων. Αυτή ευκαιρία γενιάς και δεν πρέπει να χαθεί. Το στοίχημα δεν είναι απλώς να αναπτυχθούμε. Είναι να μετασχηματιστούμε σε μια δύναμη στρατηγικής ευφυΐας και δημιουργικής εξωστρέφειας. Αυτό απαιτεί τόλμη για να ξεπεράσουμε τη νοοτροπία της κρίσης και να αγκαλιάσουμε τη νοοτροπία των νέων προκλήσεων. Απαιτεί πολιτικό κεφάλαιο για ριζικό σχεδιασμό, συλλογική προσπάθεια και εθνική αυτοπεποίθηση. Πιστεύω βαθιά ότι η Ελλάδα μπορεί να γίνει η ιστορία επιτυχίας της Ευρώπης στον 21ο αιώνα.

*Ο γράφων είναι Πρόεδρος της Ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας και πρώην Υφυπουργός Οικονομικών. Το παρόν αποτελεί επισήμανση των κυριότερων σημείων της ομιλίας του κατά την αναγόρευσή του ως Επίτιμου Διδάκτορα του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.