Η Αξία της Προπαγάνδας και των Συμβόλων

Του Ηλία Ψυχογιού

Η προπαγάνδα ως εργαλείο διάδοσης ιδεών και τα σύμβολα ως φορείς αξιών και συναισθημάτων συνυφαίνονται για να διαμορφώσουν την κοινή γνώμη και να επηρεάσουν την πολιτική συμπεριφορά. Από τα επιβλητικά στρατιωτικά νεκροταφεία των Ηνωμένων Πολιτειών, που μεταμορφώνουν τους πεσόντες σε αιώνιους μαχητές, μέχρι την πολιτική κυριαρχία της αριστεράς στην Ελλάδα, η συνέργεια προπαγάνδας και συμβόλων αποδεικνύεται καθοριστική. Στην Ελλάδα, η υποτίμηση της συμβολικής δύναμης έχει αφήσει την αριστερά, η οποία κατανοεί τη σημασία των συμβόλων, να κυριαρχεί πολιτικά, όπως φαίνεται από το αθροιστικά υψηλό ποσοστό των αριστερών κομμάτων στο εκλογικό σώμα. 

Τα σύμβολα αποτελούν την ουσία της προπαγάνδας, καθώς συμπυκνώνουν πολύπλοκες ιδέες σε απτές, συναισθηματικά φορτισμένες εικόνες. Είτε πρόκειται για σημαίες, μνημεία ή τελετές, τα σύμβολα λειτουργούν ως οπτικοί και συναισθηματικοί καταλύτες που ενισχύουν το μήνυμα της προπαγάνδας. 

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα στρατιωτικά νεκροταφεία των ΗΠΑ, όπως το Αμερικανικό Νεκροταφείο στη Νορμανδία ή το αντίστοιχο στο Λουξεμβούργο, με τον τάφο του Στρατηγού Πάττον σε τέτοια θέση σαν να διοικεί ακόμα τον "στρατό” των νεκρών στρατιωτών. Με την τακτική διάταξη των τάφων, την επιβλητική αρχιτεκτονική και τις τελετές που τα συνοδεύουν, αυτά τα μέρη δεν είναι απλώς χώροι ταφής. Αντιθέτως, μοιάζουν με στρατιωτικές μονάδες εν υπηρεσία, συμβολίζοντας ότι οι πεσόντες συνεχίζουν να "πολεμούν" για τις αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Αυτή η συμβολική αφήγηση ενισχύει το εθνικό φρόνημα των Αμερικανών και προβάλλει την εικόνα των ΗΠΑ, αποτελώντας ισχυρό εργαλείο προπαγάνδας. Η οπτική μεγαλοπρέπεια των νεκροταφείων, σε συνδυασμό με την αφήγηση της θυσίας, καλλιεργεί συναισθήματα υπερηφάνειας και ενότητας, επηρεάζοντας όχι μόνο τους πολίτες των ΗΠΑ αλλά και τη διεθνή κοινή γνώμη.

Η αποτελεσματικότητα αυτών των συμβόλων έγκειται στην ικανότητά τους να υπερβαίνουν τον χρόνο και να δημιουργούν διαχρονικές αφηγήσεις. Η προπαγάνδα που συνοδεύει αυτά τα σύμβολα, μέσω ταινιών, ντοκιμαντέρ ή αναρτήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενισχύει την αίσθηση ότι η μάχη συνεχίζεται, ακόμα και μετά τον θάνατο. Αυτή η πρακτική αποδεικνύει πώς τα σύμβολα μπορούν να μετατρέψουν την απώλεια σε ισχυρό πολιτικό μήνυμα, διαμορφώνοντας την αντίληψη του κοινού για την εθνική ταυτότητα και την εξωτερική πολιτική.

Η προπαγάνδα αξιοποιεί τα σύμβολα μέσω τεχνικών όπως η επανάληψη, η συναισθηματική φόρτιση και η δημιουργία μύθων. Στην περίπτωση των αμερικανικών νεκροταφείων, οι ομοιόμορφοι λευκοί σταυροί, οι επιγραφές που εξυμνούν τη θυσία και οι τελετές μνήμης λειτουργούν ως οπτικά ερεθίσματα που ενισχύουν την αφήγηση της αμερικανικής υπεροχής. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εικόνες αυτών των χώρων συνοδεύονται από πατριωτικά συνθήματα ή αποσπάσματα από ιστορικές ομιλίες, όπως αυτές του Προέδρου Λίνκολν, για να ενισχύσουν το μήνυμα. Οι τεχνικές αυτές εκμεταλλεύονται γνωστικές προκαταλήψεις, όπως την τάση του κοινού να αποδέχεται πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις υπάρχουσες πεποιθήσεις του (confirmation bias), καθιστώντας τα σύμβολα πιο πειστικά.

Στην Ελλάδα, η αριστερά έχει αξιοποιήσει αποτελεσματικά τα σύμβολα για να ενισχύσει την προπαγάνδα της. Η κόκκινη σημαία, οι εικόνες από την Εθνική Αντίσταση ή το Πολυτεχνείο του 1973 αποτελούν ισχυρά σύμβολα που συνδέονται με την αντίσταση, την κοινωνική δικαιοσύνη και τον αγώνα κατά της καταπίεσης. Αυτά τα σύμβολα, μέσω επαναλαμβανόμενων αφηγήσεων σε ομιλίες, αφίσες και διαδηλώσεις, έχουν ενισχύσει την πολιτική επιρροή της αριστεράς. Η εκλογική δύναμη των αριστερών κομμάτων αθροιστικά, όπως η Πλεύση Ελευθερίας, ο ΣΥΡΙΖΑ, το ΚΚΕ και μικρότερα κόμματα, υποδεικνύει την κυριαρχία τους στο πολιτικό τοπίο, εν μέρει λόγω της ικανότητάς τους να αξιοποιούν τη συμβολική γλώσσα για να προσελκύσουν το εκλογικό σώμα. Η επανάληψη αυτών των συμβόλων δημιουργεί μια αίσθηση ιστορικής συνέχειας, που ενισχύει την πίστη των πολιτών στις αξίες που εκπροσωπούν.

Σε αντίθεση με την αριστερά, άλλες πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα δεν έχουν καταφέρει να αξιοποιήσουν τη δύναμη των συμβόλων, με αποτέλεσμα μια ιδεολογική ανισορροπία. Ενώ η αριστερά έχει συνδέσει τις ιδέες της με ισχυρά σύμβολα, όπως το Πολυτεχνείο ή η Εθνική Αντίσταση, οι συντηρητικές ή κεντρώες παρατάξεις αδυνατούν να δημιουργήσουν αντίστοιχα ισχυρές συμβολικές αφηγήσεις. Για παράδειγμα, ιστορικά μνημεία όπως το Συμμαχικό Κοιμητήριο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στη Θεσσαλονίκη ή τα μνημεία της Μικρασιατικής Καταστροφής παραμένουν υποπροβεβλημένα. Η αριστερά προβάλλει ως μνημείο τον Γράμμο όπου πιστοποιήθηκε η ήττα της στον εμφύλιο, αλλά η δεξιά "φοβάται” να προβάλει ως μνημείο το σπίτι του Ναπολέοντος Ζέρβα ή του Γεωργίου Γρίβα που πολέμησαν για να παραμείνει η Ελλάδα στη Δύση.     

Αυτά τα μέρη, που θα μπορούσαν να συμβολίζουν την εθνική ενότητα και τη θυσία, σπάνια προβάλλονται ως εργαλεία πολιτικής επικοινωνίας. Η έλλειψη συμβολικής στρατηγικής έχει περιορίσει την ικανότητα της δεξιάς να εμπνεύσει το κοινό και να ανταγωνιστεί την αριστερά σε συναισθηματικό επίπεδο.

Αυτή η αδυναμία έχει επιτρέψει στην αριστερά να κυριαρχήσει ιδεολογικά, καθώς έχει επιτύχει τα σύμβολά της να συνδεθούν με βαθιά ριζωμένες αξίες, όπως η κοινωνική δικαιοσύνη και η αντίσταση. Ταυτόχρονα, η ελληνική κοινωνία, με τη διαχρονική υποτίμηση των συμβόλων μέσα από την ίδια την εκπαιδευτική διαδικασία, έχει αφήσει κενό που καλύπτεται από ιδεολογίες με ισχυρότερη συμβολική παρουσία. Θα έλεγε κανείς ότι έγινε και εσκεμμένα…

Η χρήση συμβόλων στην προπαγάνδα εγείρει σημαντικά ηθικά ζητήματα. Ενώ τα σύμβολα μπορούν να εμπνεύσουν και να ενώσουν, η συναισθηματική τους δύναμη μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε χειραγώγηση. Στο παράδειγμα των αμερικανικών νεκροταφείων, ενώ τιμούν τους πεσόντες, προωθούν παράλληλα μια ιμπεριαλιστική αφήγηση, παρουσιάζοντας τις ΗΠΑ σαν τον μοναδικό υπερασπιστή της παγκόσμιας ελευθερίας. Αυτή η πρακτική μπορεί να παραγνωρίζει τις πολυπλοκότητες των στρατιωτικών επεμβάσεων, χρησιμοποιώντας τη θυσία για πολιτικούς σκοπούς. 

Στην Ελλάδα, η αριστερά συχνά παρουσιάζει τα σύμβολά της, όπως το Πολυτεχνείο ή την Εθνική Αντίσταση, ως αποκλειστικά δικά της, παραβλέποντας την ευρύτερη ιστορική συμβολή άλλων δυνάμεων. 

Οι πολίτες καλούνται να καλλιεργήσουν την κριτική σκέψη για να αποκωδικοποιούν τα σύμβολα και να αναγνωρίζουν τις προθέσεις πίσω από την προπαγάνδα. Έστω και αργά, η εκπαίδευση πρέπει να αποαριστεροποιηθεί, και η ανάλυση των συμβόλων να διδάσκεται μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία. Ο λόγος δεν είναι για να μην "γίνουν τα παιδιά κομμουνιστές”, αλλά για να μπορούν να αναγνωρίσουν τον τρόπο που η προπαγάνδα προσπαθεί να εισχωρήσει στις πιο βαθιές πτυχές της ψυχής και του εγκεφάλου.

Επειδή, ας μην κρυβόμαστε, όλος ο κόσμος κινείται μέσα από την πειθώ. Πειθώ για την πολιτική, πειθώ για το εμπόριο, πειθώ για τους πολέμους. Η πειθώ είναι ο στόχος, η προπαγάνδα είναι η τεχνική και τα σύμβολα είναι το μέσο. 

ilpsychogios@gmail.com