"Ή εμείς ή αυτοί" και στον αθλητισμό

Του Ηλία Ψυχογιού

Ο φανατισμός, είτε εκδηλώνεται στις κερκίδες ενός γηπέδου είτε στις πολιτικές συζητήσεις, αποτελεί ένα από τα πιο έντονα και παγκόσμια φαινόμενα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ειδικά στα ομαδικά αθλήματα, όπως το ποδόσφαιρο και το μπάσκετ, αλλά και στην πολιτική ιδεολογία, οι άνθρωποι συχνά επιδεικνύουν ακραία αφοσίωση, συναισθηματική ένταση, ακόμα και επιθετικότητα για να υπερασπιστούν την "ομάδα" τους. Πίσω από αυτόν τον φανατισμό κρύβεται μια βαθιά ψυχολογική ανάγκη: η επιθυμία να ανήκουμε σε μια ομάδα, επιθυμία που συνήθως πηγάζει από την ανθρώπινη ανασφάλεια.

Ο άνθρωπος, ως κοινωνικό ον, έχει έμφυτη την ανάγκη να ανήκει σε ομάδες. Χαρακτηριστικό που έχει τις ρίζες του στην εξελικτική μας ιστορία. Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Abraham Maslow, η ανάγκη του ανήκειν και της αποδοχής βρίσκεται στην τρίτη βαθμίδα της πυραμίδας των αναγκών του, αμέσως μετά τις βασικές φυσιολογικές ανάγκες και την ασφάλεια. Σε έναν κόσμο αβεβαιότητας, η συμμετοχή σε μια ομάδα –είτε πρόκειται για μια αθλητική ομάδα είτε για ένα πολιτικό κόμμα– προσφέρει ένα αίσθημα σταθερότητας, ταυτότητας και σκοπού.

Η ψυχολογία της μάζας, όπως την ανέλυσε ο Gustave Le Bon στο έργο του Η Ψυχολογία των Μαζών (1895), εξηγεί πώς οι άνθρωποι, όταν εντάσσονται σε μια ομάδα, τείνουν να χάνουν μέρος της ατομικής τους κρίσης και να υιοθετούν τη συλλογική συνείδηση της ομάδας. Αυτή η δυναμική είναι εμφανής τόσο στους οπαδούς που φωνάζουν συνθήματα στο γήπεδο όσο και στους υποστηρικτές ενός κόμματος που το υπερασπίζονται με πάθος. Η ομάδα γίνεται προέκταση του εαυτού και η επιτυχία ή η αποτυχία της αντικατοπτρίζει την προσωπική αξία του ατόμου.

Ο αθλητικός και ο πολιτικός φανατισμός μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά, που απορρέουν από την ανάγκη του ανθρώπου να ανήκει σε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό του. Έχει ενδιαφέρον τόσο να δούμε αυτά τα χαρακτηριστικά όσο και να παρατηρήσουμε τις ομοιότητες ανάμεσα στον τρόπο που τα άτομα αντιδρούν ως μέλη ενός κόμματος και ως οπαδοί μιας ομάδας.

Ατομική Ταυτότητα και Αίσθημα Υπερηφάνειας

Στον αθλητισμό, η υποστήριξη μιας ομάδας, όπως του Ολυμπιακού ή του Παναθηναϊκού, προσφέρει μια ξεκάθαρη ταυτότητα. Οι οπαδοί φορούν τα χρώματα της ομάδας, υιοθετούν τα συνθήματά της, αισθάνονται υπερηφάνεια για τις νίκες της και λύπη για τις ήττες της, ακόμα κι αν δεν έχουν προσωπική συμβολή σε καμία από τις δύο. Παρομοίως, στην πολιτική, η ταύτιση με ένα κόμμα ή μια ιδεολογία δίνει στους ανθρώπους μια αίσθηση σκοπού και κοινότητας. Η νίκη της ομάδας ή του κόμματος γίνεται προσωπική νίκη, ενισχύοντας την αυτοεκτίμηση.

Ή "Εμείς" ή "Αυτοί"

Και στα δύο πεδία, ο φανατισμός τροφοδοτείται από τη διαίρεση σε "εμείς" και "αυτοί". Στον αθλητισμό, οι αντίπαλοι οπαδοί θεωρούνται εχθροί, ενώ στην πολιτική οι υποστηρικτές αντίπαλων κομμάτων απορρίπτονται ως "λάθος" ή "ανήθικοι". Αυτή η διχοτόμηση ενισχύει μεν την ομαδική συνοχή, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε επιθετικότητα, όπως φάνηκε και στα πρόσφατα περιστατικά στο μπάσκετ.

Συναισθηματική Ένταση:

Την ίδια όμως στιγμή, τα ομαδικά αθλήματα και η πολιτική προσφέρουν μια διέξοδο για έντονα συναισθήματα. Ένα γκολ στο ποδόσφαιρο ή ένα καλάθι την τελευταία στιγμή στο μπάσκετ προκαλούν έκρηξη χαράς, ενώ μια ήττα μπορεί να φέρει απογοήτευση ή θυμό. Παρομοίως, οι πολιτικές νίκες ή ήττες πυροδοτούν παρόμοια συναισθήματα. Η ψυχολογία της μάζας ενισχύει αυτά τα συναισθήματα, καθώς τα άτομα "συμπαρασύρονται” από τη συλλογική ενέργεια, όπως φαίνεται στις κερκίδες ή τις διαδηλώσεις.

Ανασφάλεια

Η ανασφάλεια, είτε προσωπική είτε κοινωνική, παίζει κεντρικό ρόλο στον φανατισμό. Σε περιόδους κρίσης –οικονομικής, κοινωνικής ή προσωπικής– οι άνθρωποι στρέφονται σε συλλογικές δράσεις που τους προσφέρουν σταθερότητα. Μια αθλητική ομάδα παρέχει μια "ασφαλή” ταυτότητα, ανεξαρτήτως κοινωνικού status, ενώ ένα πολιτικό κόμμα υπόσχεται λύσεις σε υπαρξιακά προβλήματα. Η αφοσίωση στην ομάδα ή το κόμμα λειτουργεί ως ασπίδα ενάντια στην αβεβαιότητα, καθώς το άτομο νιώθει ότι ανήκει σε κάτι ισχυρό και μόνιμο. Ας θυμηθούμε μόνο το κίνημα "δεν πληρώνω”, τους "αγανακτισμένους” αλλά και τους οργανωμένους οπαδούς των ομάδων. Όλα αυτά είναι εκφάνσεις της ίδιας, κατά βάση, αίσθησης ανασφάλειας.

Σύμφωνα με την κοινωνική ψυχολογία, τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση ή αίσθημα ελέγχου στη ζωή τους είναι πιο πιθανό να αναζητήσουν έντονη ταύτιση με ομάδες. Στον αθλητισμό, η υποστήριξη μιας ομάδας δίνει την ψευδαίσθηση ότι το άτομο συμμετέχει σε κάτι σημαντικό, ακόμα κι αν η συμβολή του περιορίζεται στο να φωνάζει από την κερκίδα. Στην πολιτική, η πίστη σε ένα κόμμα προσφέρει την αίσθηση ότι το άτομο παλεύει για έναν ανώτερο σκοπό.

Αυτή η δυναμική είναι ιδιαίτερα εμφανής σε περιπτώσεις ακραίου φανατισμού όπου αντικατοπτρίζεται όχι μόνο το προσωπικό πάθος κάθε ατόμου αλλά και η συλλογική ένταση που δημιουργεί η ταύτιση. Οι βρισιές, οι ακραίες εκφράσεις και αντιδράσεις ως ανάγκη υπεράσπισης της "ομάδας” ή του "κόμματος” γίνεται προέκταση της ταυτότητας των ατόμων.

Οφέλη και κίνδυνοι του "ανήκειν”

Για να μην υπάρχει παρεξήγηση, το "ανήκειν” δεν είναι κακό. Αλίμονο. Κοινωνικό ζώο ο άνθρωπος, σε ομάδες ανθρώπων θα ανήκει. Και αυτό επιφέρει πολλαπλές και θετικές επιδράσεις επάνω του. Η κοινωνικοποίηση, η ανάπτυξη της φυσικής αλληλεπίδρασης, η αποδοχή της διαφορετικότητας, είναι λίγα μόνο από τα οφέλη του να "ανήκειν” κάπου.

Παρά τα ψυχολογικά οφέλη της ταύτισης, ο φανατισμός έχει αρνητικές συνέπειες. Η απώλεια της ατομικής κρίσης, η τάση για βία και η πόλωση είναι κοινά και στα δύο πεδία, αθλητισμό και πολιτική. Στον αθλητισμό, βλέπουμε επεισόδια, βρισιές, ακόμα και ακραίες πράξεις βίας που φτάνουν έως την ανθρωποκτονία. Στην πολιτική, η κομματική πόλωση μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική διχόνοια ή ακόμα και βία, ακραία πολλές φορές. Και στις δύο περιπτώσεις, η υπερβολική ταύτιση του ατόμου με την "ομάδα” μπορεί να κάνει τα άτομα να αγνοούν την πραγματικότητα ή να δικαιολογούν ανήθικες συμπεριφορές στο όνομα της "πίστης”.

Η ψυχολογία της μάζας ενισχύει αυτή την ανάγκη, μετατρέποντας την υποστήριξη μιας ομάδας ή ιδεολογίας σε προσωπική αποστολή. Η κατανόηση αυτών των μηχανισμών μάς βοηθά να δούμε τον φανατισμό όχι ως κάτι ξένο, αλλά ως μια φυσική, αν και συχνά προβληματική, έκφραση της ανθρώπινης φύσης. Για να μετριάσουμε τις αρνητικές του συνέπειες, χρειάζεται αυτογνωσία και κριτική σκέψη, ώστε η αγάπη για την ομάδα ή την ιδεολογία να μην θολώνει την ανθρωπιά μας.

Ας σκεφτούμε όπως οι γιατροί στα νοσοκομεία: Δεν μας ρωτούν τί ομάδα είμαστε ή ποιο κόμμα ψηφίζουμε…

ilpsychogios@gmail.com