Φιλοκαλούμεν μεν μετ’ ευτελείας, φιλοσοφούμεν δε… πώς ακριβώς;

Του Γεωργίου Ι. Μάτσου*

Με τη διάσημη φράση τού τίτλου ο Περικλής συνόψισε στον Επιτάφιό του όσα είχαν κάνει την Αθήνα το πνευματικό και πολιτειακό υπόδειγμα που αποτελεί σήμερα εκείνη η πόλη κράτος για όλη την πολιτισμένη ανθρωπότητα. Ο Παρθενώνας, το θέατρο, τα γλυπτά, όλη η τέχνη της αρχαίας Αθήνας, χώρεσαν σε τέσσερις λέξεις. Στις υπόλοιπες χώρεσε ο Σωκράτης, ο Θουκυδίδης, ο Πλάτωνας, οι επιστήμες (θεωρητικές και φυσικές), η ιστορία, η γεωπολιτική, η νομική και η φιλοσοφία.

Τι ήταν ο όμως Παρθενώνας; Ήταν ναός αφιερωμένος στη θεότητα που πίστευαν τότε σαν προστάτιδα της πόλης, τη θεά Αθηνά. Ο περικαλλής αυτός ναός εν πολλοίς μας ταΐζει μέχρι σήμερα, χάρη στα εκατομμύρια των τουριστών που έρχονται κάθε χρόνο να τον θαυμάσουν. Αιώνιο μνημείο αρμονίας, κάλλους, μεγαλείου, αλλά και λιτότητας. Μεγαλύτερα ή ομορφότερα μνημεία έχουν φτιαχτεί και αλλού. Όμως τα αισθήματα που ο αρχαίος αυτός ναός γεννά σε όποιον τον επισκέπτεται, είναι ασύγκριτα και ανερμήνευτα.

Καθόλου τυχαία ο Περικλής ένωσε στην ίδια πρόταση τέχνη και φιλοσοφία μαζί. Ο Παρθενώνας δεν είναι μόνον τέχνη. Αποπνέει συλλογική στάση ζωής. Μεγαλείο και σεμνότητα μαζί. Όγκο χωρίς υπερβολές. Κυριαρχούν η λεπτεπίλεπτη εργασία, το κάλλος, η τελειότητα, τα ηθικά διδάγματα των εικαστικών επιλογών του.

Ο Ελληνισμός συνέχισε και στον Μεσαίωνα να δημιουργεί μνημειώδη αρχιτεκτονήματα που προξενούν τον παγκόσμιο θαυμασμό, σε εποχή κατά την οποία η λοιπή Ευρώπη ευρισκόταν σε περίοδο υπανάπτυξης και σκοταδισμού μετά την επέλαση των γερμανικών φύλων. Ένας άλλος ναός, ο Ιερός Ναός της του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, είναι μέχρι σήμερα σύμβολο πολιτικό και μήλον της έριδος. Ο Ερντογάν θεώρησε ισλαμικό του καθήκον να ξανακάνει την Αγια-Σοφιά τζαμί, ενώ ΗΠΑ, Ε.Ε., UNESCO καθήκον τους να αντιδράσουν. Οι δε Ρώσοι πανηγύριζαν διότι με την Αγια-Σοφιά τζαμί εμφανίζονται αυτοί ευκολότερα ως τάχα "τρίτη Ρώμη". Τι πολιτικό, πολιτισμικό και γεωπολιτικό συμβολισμό εμπεριέχει ένα περικαλλές έργο τέχνης, που κι αυτό, όπως ο Παρθενώνας, κτίστηκε ως τόπος θρησκευτικής λατρείας.

Το θρησκευτικό στοιχείο υποτιμάται σφοδρά σήμερα στη Δύση. Όμως ήταν ανέκαθεν, παραμένει σήμερα και θα είναι πάντα πολιτικώς κρίσιμο. Για να αναλογιστούμε συγκεκριμένα τη σημασία της Αγίας Σοφίας στην πολιτική, ας θυμηθούμε ότι οι Ρώσοι έγιναν Ορθόδοξοι (και σύμμαχοι του τότε ελληνικού κράτους), εντυπωσιασμένοι στον υπέρτατο βαθμό από μια και μόνον Θεία Λειτουργία που είδαν να τελείται ακριβώς στον συγκεκριμένο Ιερό Ναό της Αγίας Σοφίας. Ο μνημειακός αυτός χώρος λατρείας διαμόρφωσε τη γεωπολιτική της περιοχής με παγκόσμιες συνέπειες μέχρι σήμερα.

Απέναντι στα επιτεύγματα των προγόνων μας, ποια τέχνη και φιλοσοφία αντιτάσσουμε οι σημερινοί Έλληνες; Δεν είναι η τέχνη το μόνο πεδίο όπου δυσκολευόμαστε να αντιτάξουμε κάτι. Σε πλείστα πεδία: επιστήμη, ευνομία, οικονομία, κρατική οργάνωση, αναρωτιόμαστε τι έχουμε να αντιτάξουμε στα πνευματικά και πολιτισμικά κατορθώματα των αρχαίων και των μεσαιωνικών προγόνων μας. Όχι αδικαιολόγητα, η σχέση με τους προγόνους μας διακρίνεται από συμπλέγματα ανωτερότητας και κατωτερότητας. Έπεται η ζηλοφθονία έναντι των ξένων για όσα καταφέρνουν εκείνοι, εν μέρει βασισμένοι στους δικούς μας αρχαίους και μεσαιωνικούς προγόνους. Έπεται η παραίτηση μας έναντι των ξένων. Η υποχώρηση μπροστά σε όσα εκείνοι πετυχαίνουν. Η άμεση ή έμμεση παραδοχή ότι εμείς τάχα ποτέ δεν θα επιτύχουμε τα ίδια. Και η μετανάστευση. Ως οριστική παραδοχή ότι αποτύχαμε. Και ότι δεν πειράζει που τα παιδιά μας ή, αν όχι αυτά, τα εγγόνια μας πιθανότατα δεν θα είναι πια Έλληνες.

Ίσως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο η έκθεση "Η σαγήνη του αλλόκοτου" που συνεχίζεται από τις 5 Μαΐου 2025 να εκτίθεται προφυλαγμένη πια στην Εθνική Πινακοθήκη, είναι χαρακτηριστικό δείγμα της τέχνης, αλλά και της φιλοσοφίας του σημερινού νεοελληνικού κράτους. 

Πρόκειται για έκθεση που, αντί να ευλαβείται τα θεία, όπως τα παγκόσμια μνημεία των προγόνων μας, υβρίζει τα θεία με σκηνές που κάθε άλλο παρά διακρίνονται για το κάλλος τους. Έγινε γνωστή στην κοινή γνώμη εξαιτίας της βίαιης αντιμετώπισης που έτυχε από βουλευτή της εκ δεξιών αντιπολίτευσης. Μιας αντιμετώπισης κατακριτέας μεν, που όμως εάν προερχόταν από πολιτικό αριστερών φρονημάτων μάλλον θα αντιμετωπιζόταν ως "ακτιβισμός". Αλλά όπως είναι καταδικαστέος ο αριστερός ακτιβισμός (έστω και όχι από όλες τις πολιτικές δυνάμεις), εξίσου καταδικαστέος είναι ο δεξιός ακτιβισμός.

Το θλιβερό της υπόθεσης είναι ότι μόνον μετά από τέτοια αντιμετώπιση πληροφορήθηκε η κοινή γνώμη, τι είδους έργα εκθέτει σήμερα η Εθνική Πινακοθήκη. Έργα που υβρίζουν τα ιερά και τα όσια της επικρατούσας θρησκείας, που επισήμως αναγνωρίζονται και ως ιερά και όσια του έθνους. Δεν πιστεύουν όλοι οι Έλληνες στην επικρατούσα θρησκεία, όμως το κράτος μας εορτάζει την Ημέρα των Ενόπλων Δυνάμεων στις 21 Νοεμβρίου, εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου. Έχει δε ορίσει, από τότε που υπάρχει, ως ημέρα έναρξης της ελληνικής Επανάστασης και κεντρική εθνική εορτή την 25η Μαρτίου, ημέρα που προγραμματίστηκε, από θρησκευτική ευλάβεια, να ξεκινήσει η Επανάσταση (άλλο ότι ξεκίνησε τελικά μερικές ημέρες νωρίτερα).

Το ακόμη πιο θλιβερό είναι ότι υπέρ της έκθεσης βρέθηκε να ειπωθεί μόνον, ότι τα εκθέματά της (πρέπει να) εκτίθενται στο πλαίσιο της ελευθερίας της τέχνης. Ουδεμία άλλη υπεράσπιση του έργου ακούστηκε.

Ελευθερία ναι. Αλλά τι χρήση κάνουμε της ελευθερίας μας; Ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία η ‘Εθνική’ Πινακοθήκη ορίζει την τέχνη του ‘έθνους’; Δεν εκπροσωπεί τον εαυτό της εκεί και τα προσωπικά της γούστα. Εκπροσωπεί την Ελλάδα. Αυτή είναι η τέχνη της σημερινής Ελλάδας;

Ελευθερία είχαν και οι αρχαίοι Αθηναίοι. Εκείνοι μάλιστα δημιούργησαν την πρώτη Πολιτεία ελευθερίας και δημοκρατίας. Προϊόν της ελευθερίας τους ήταν ο Παρθενώνας. Οι σημερινοί Αθηναίοι, τι θα αφήσουν ως τυπικά έργα τέχνης της εποχής μας στους μεταγενέστερους; Μπορεί να λεχθεί η λιτή φράση του Επιταφίου για την τέχνη που επιλέγει η Εθνική Πινακοθήκη να εκθέτει; Αποτελεί μια τέτοια τέχνη "φιλοκαλία"; Την τέχνη όρισε ο Περικλής ως αγάπη για το κάλλος, την ομορφιά. Αυτό σημαίνει "φιλοκαλούμεν".

Κυρίως, η φράση του Περικλή συνταυτίζει τέχνη και φιλοσοφία. Ποια φιλοσοφία εξέφραζε ο Παρθενώνας και ποια φιλοσοφία βρίσκεται πίσω από τα σημερινά εκθέματα. Τι πρεσβεύουμε φιλοσοφικά οι νεώτεροι Έλληνες και επιλέγουμε να μας εκπροσωπούν τέτοια εκθέματα τέχνης;

Το τι πρεσβεύουν οι σημερινοί Έλληνες δεν απαντιέται μεν εύκολα. Απαντιέται όμως εύκολα, τι φιλοσοφία πρεσβεύει το κράτος μας, επιλέγοντας για την Εθνική του Πινακοθήκη τα συγκεκριμένα εκθέματα: Τη φιλοσοφία της ασχήμιας και της παρακμής, προϊόν της απαρέσκειας του κράτους μας προς καθετί ιερό και εντέλει προς καθετί "καλόν κ’ αγαθόν".

Για να αλλάξουν αυτά πρέπει να ξαναγίνει η αρετή συλλογικό πρόταγμα. Για άλλους λαούς η αρετή εκφράζεται από ιδεολογία, για άλλους από θρησκεία. Για εμάς από μια θρησκεία, που τα τελευταία 30 χρόνια έχει εξοβελιστεί στην ιδιωτική σφαίρα. Το ότι τα πανανθρώπινης αποδοχής αρχαία και μεσαιωνικά σύμβολα του Ελληνισμού είναι ναοί αφιερωμένοι στη θρησκευτική λατρεία της εκάστοτε εποχής, δείχνει την έκταση του σφάλματος που διαπράττεται σήμερα.

Από τη μια πλευρά Παρθενώνας και Αγία Σοφία, από την άλλη η ασχήμια και η παρακμή που παράγει το νεοελληνικό κράτος. Διαλέγουμε και παίρνουμε.

* Δ.Ν., Δικηγόρος