Οι αγέλες των Τεμπών

Του Ηλία Ψυχογιού 

Η "θεωρία της αγέλης" (herd mentality) περιγράφει το φαινόμενο όπου τα άτομα τείνουν να ακολουθούν τη συμπεριφορά, τις πεποιθήσεις ή τις επιλογές της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκουν, συχνά παραβλέποντας την κριτική σκέψη ή τις προσωπικές τους αξίες. Αυτή η ψυχολογική τάση, βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη φύση, έχει χρησιμοποιηθεί από πολιτικούς δρώντες, ιδιαίτερα από την αριστερά, για να προωθήσουν την πολιτική τους προπαγάνδα και να χειραγωγήσουν τις μάζες. 

Η συμπεριφορά της αγέλης πηγάζει από την κοινωνική φύση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, ως ον που επιβίωσε μέσω της συνεργασίας των ατόμων, έχει αναπτύξει την έμφυτη τάση να προσαρμόζεται στις νόρμες της ομάδας για να εξασφαλίσει αποδοχή και ασφάλεια. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους Solomon Asch και Stanley Milgram, τα πειράματα συμμόρφωσης της δεκαετίας του 1950 κατέδειξαν ότι τα άτομα συχνά υιοθετούν την άποψη των ατόμων από τα οποία περιβάλλονται, ακόμα κι αν μέσα τους γνωρίζουν ότι είναι λανθασμένη, για να αποφύγουν την κοινωνική απόρριψη. Αυτή η τάση ενισχύεται σε περιόδους κρίσης, κατά τις οποίες η αβεβαιότητα ωθεί τους πολίτες να αναζητούν καθοδήγηση από την πλειοψηφία ή από υποτιθέμενους χαρισματικούς ηγέτες.

Επιπλέον, η σύγχρονη τεχνολογία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν τη θεωρία της αγέλης. Οι αλγόριθμοι των πλατφορμών προωθούν περιεχόμενο που ευθυγραμμίζεται με τις υπάρχουσες πεποιθήσεις των χρηστών, δημιουργώντας "φούσκες" (bubbles) που ενισχύουν την ομοιογένεια των απόψεων. Όταν οι πολίτες εκτίθενται συνεχώς σε παρόμοιες με τις δικές τους απόψεις, η αντίληψή τους για την "κοινή γνώμη" διαστρεβλώνεται και η πίεση να συμμορφωθούν αυξάνεται. Η αίσθηση του ανήκειν σε μια ομάδα, είτε πρόκειται για ιδεολογική, κοινωνική ή πολιτική, καθιστά τη συμμόρφωση σχεδόν αντανακλαστική.

Η αριστερά, ιστορικά και σύγχρονα, έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα επιδέξια στη χρήση της θεωρίας της αγέλης για τη διάδοση της προπαγάνδας της. Αυτό δεν σημαίνει ότι η δεξιά ή άλλες ιδεολογίες είναι απαλλαγμένες από παρόμοιες τακτικές, αλλά η αριστερά έχει συχνά βασιστεί σε συλλογικά αφηγήματα που αξιοποιούν την κοινωνική πίεση για να προωθήσουν την ατζέντα της. Ένα βασικό εργαλείο είναι η δημιουργία ηθικών διλημμάτων που παρουσιάζονται ως απόλυτα: είτε υποστηρίζεις την "προοδευτική" ατζέντα, είτε είσαι "αντιδραστικός". Αυτή η διχοτομία απλοποιεί πολύπλοκα ζητήματα και πολώνει τη δημόσια συζήτηση, πιέζοντας τα άτομα να επιλέξουν πλευρά για να αποφύγουν την κοινωνική κατακραυγή.

Για παράδειγμα, η αριστερά συχνά χρησιμοποιεί τη ρητορική της "κοινωνικής δικαιοσύνης" για να δημιουργήσει ένα ηθικό πλαίσιο που καθιστά την αντίθετη άποψη κοινωνικά απαράδεκτη. Κατά τη διάρκεια του κινήματος #MeToo ή των διαδηλώσεων για τα Τέμπη, η αριστερά κατάφερε να κινητοποιήσει (μόνη της;) μεγάλες ομάδες ανθρώπων, όχι μόνο μέσω της ιδεολογικής πειθούς, αλλά και μέσω της κοινωνικής πίεσης. Η δημόσια υποστήριξη σε αυτά τα κινήματα έγινε δείκτης "ηθικής ανωτερότητας", ενώ η κριτική ή η αποχή στιγματίστηκαν ως έλλειψη ενσυναίσθησης. Αυτή η τακτική εκμεταλλεύεται τη φυσική επιθυμία των ανθρώπων να δείχνουν ότι κάνουν το σωστό, να ανήκουν σε μια ομάδα και να αποφύγουν την απομόνωση.

Επιπροσθέτως, η αριστερά χρησιμοποιεί τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση της καθολικής αποδοχής των θέσεών της. Μέσω της επιλεκτικής προβολής απόψεων και της καταστολής αντίθετων φωνών (είτε μέσω λογοκρισίας είτε μέσω κοινωνικής πίεσης), καλλιεργείται η εντύπωση ότι η πλειοψηφία συμφωνεί με την αριστερή ατζέντα. Αυτό ενισχύει τη συμμόρφωση, καθώς οι πολίτες που αμφιβάλλουν διστάζουν να εκφράσουν τις απόψεις τους, φοβούμενοι την κοινωνική απόρριψη.

Για να αποτραπεί η χειραγώγηση των πολιτών από λαϊκιστές που εκμεταλλεύονται τη θεωρία της αγέλης, απαιτείται μια πολυδιάστατη προσέγγιση που ενισχύει την κριτική σκέψη και την ατομική αυτονομία. Πρώτον, η εκπαίδευση παίζει κρίσιμο ρόλο. Η διδασκαλία της κριτικής σκέψης και της ανάλυσης των μέσων ενημέρωσης από νεαρή ηλικία μπορεί να εξοπλίσει τους πολίτες με τα εργαλεία για να αμφισβητούν τις κυρίαρχες αφηγήσεις και να αξιολογούν τις πληροφορίες ανεξάρτητα. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα πρέπει να δίνουν έμφαση στη διάκριση μεταξύ γεγονότων και απόψεων, καθώς και στην κατανόηση των ψυχολογικών μηχανισμών που οδηγούν στη συμμόρφωση.

Δεύτερον, η προώθηση της διαφορετικότητας των απόψεων στα μέσα ενημέρωσης και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης είναι απαραίτητη. Οι αλγόριθμοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης θα πρέπει να αλλάξουν έτσι ώστε να εκθέτουν τους χρήστες σε διαφορετικές προοπτικές, αντί να ενισχύουν την πόλωση. Παράλληλα, οι δημοσιογράφοι και οι διανοούμενοι οφείλουν να υπερασπίζονται την ελευθερία του λόγου και να ενθαρρύνουν τον ανοιχτό διάλογο, ακόμα κι όταν οι απόψεις είναι αμφιλεγόμενες.

Τρίτον, οι πολίτες πρέπει να ενθαρρύνονται να αναπτύξουν την αυτοπεποίθησή τους ώστε να εκφράζουν διαφωνίες. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της καλλιέργειας κοινοτήτων που σέβονται την ατομική διαφορετικότητα και ενθαρρύνουν τη δημιουργική αντιπαράθεση. Οι πολιτικοί ηγέτες, από την πλευρά τους, οφείλουν να προωθούν έναν πολιτικό λόγο που να βασίζεται σε επιχειρήματα και όχι σε συναισθηματική χειραγώγηση ή ηθικούς εκβιασμούς.

Τέλος, η ανάπτυξη της πολιτικής συνείδησης είναι κρίσιμη. Οι πολίτες πρέπει να κατανοήσουν ότι η δημοκρατία απαιτεί ενεργή συμμετοχή και όχι παθητική αποδοχή των κυρίαρχων αφηγημάτων. Οι πολιτικές εκστρατείες που εστιάζουν στην ενημέρωση και την ενδυνάμωση των πολιτών μπορούν να μειώσουν την επιρροή των λαϊκιστών, οι οποίοι ευδοκιμούν σε περιβάλλοντα απογοήτευσης και απάθειας.

Επειδή όμως οι τρόποι αντιμετώπισης της θεωρίας και της ψυχολογίας της αγέλης είναι γνωστοί, η αριστερά με στρατηγικό τρόπο έχει εστιάσει στην ποδηγέτησή τους. 

Στην μεν εκπαίδευση, συστηματικά προωθείται από την πλειοψηφία της ακαδημαϊκής κοινότητας η αριστερά ως ιδεολογία. Σπάνια θα βρει κάποιος καθηγητή αριστερό να στηρίζει για ακαδημαϊκή καριέρα, φοιτητή που δεν είναι αριστερός. Αντίστοιχα, καθηγητές κεντρώοι ή δεξιοί υπόκεινται σε άγριο bullying (και όχι μόνο) σχεδόν καθημερινά. Μάλιστα, ακόμα και στη βασική και τη μέση εκπαίδευση, η ιδεολογική κατεύθυνση των αριστερών εκπαιδευτικών συχνότατα υπερτερεί του λειτουργήματός τους. Είναι νωπές οι "μάχες” με καθηγήτριες και καθηγητές της ιστορίας, των αρχαίων ελληνικών και της πολιτικής οικονομίας για θέματα όπως η δουλεία, ο εμφύλιος, το πολυτεχνείο, η φορολογία, τα μέσα παραγωγής. Και ως ενήλικες πλέον, βρισκόμαστε συνεχώς αντιμέτωποι με την πλύση εγκεφάλου και την προώθηση της woke αντίληψης από τους αριστερούς δασκάλους και καθηγητές στα παιδιά μας: Είτε πρόκειται για την "συμπερίληψη” των λαθρομεταναστών, για την Εθνική Αντίσταση και ποιος ήταν πατριώτης ή δοσίλογος, μέχρι και για την τέχνη ή τα Τέμπη. 

Στη δε αρθρογραφία, ας μην το πιάσω καλύτερα… Λαϊκίζοντας αγρίως, προωθώντας κάθε είδους διαλυτική για την κοινωνία θεωρία και άτομα: από την Χρυσή Αυγή στο παρελθόν και τον Τσίπρα που θα έσκιζε τα μνημόνια, μέχρι την επιστροφή στη δραχμή και τις δεξαμενές παράνομου φορτίου στην εμπορική αμαξοστοιχία των Τεμπών, δημοσιογράφοι αριστερής ιδεολογίας έκαναν "τη δουλειά” της καθοδήγησης των μαζών. 

Οι πολίτες από την άλλη, με μορφοποιημένη συνείδηση από την αριστερώς διαμορφωμένη εκπαίδευση και την αριστερώς καθοδηγούμενη δημοσιογραφία, είναι πολύ δύσκολο να διαμορφώσουν αυτοπεποίθηση και δύναμη διαφωνίας με το κυρίαρχο αφήγημα εκτός κι αν, από τύχη αγαθή, κάποια στιγμή βρεθούν στο ίδιο σημείο, στον ίδιο χρόνο, να επικοινωνούν με πολίτες που έχουν τις ίδιες ανησυχίες με αυτούς. Κατά τύχη δηλαδή να διαπιστώσουν ότι τις αμφιβολίες τους για το όποιο κυρίαρχο αφήγημα, τις ασπάζονται και άλλοι…

Και φυσικά, ως συμπέρασμα των ανωτέρω, ακόμα κι αν η πολιτική εκστρατεία ορισμένων πολιτικών ή ορισμένων κομμάτων είναι εστιασμένη στην ενημέρωση των πολιτών, στα πολιτικά επιχειρήματα και τον πολιτικό λόγο, αυτή σχεδόν πάντα αποτυγχάνει. Το "θα καταργήσουμε τα μνημόνια με έναν νόμο και ένα άρθρο” είναι απολύτως αντίστοιχο με το "είστε κόμμα δολοφόνων” και καταναλίσκεται πολύ ευκολότερα ως σύνθημα από τον πολίτη που έχει ήδη υποστεί "κατήχηση” από τα μικράτα του στο σχολείο, το πανεπιστήμιο, τις εφημερίδες και την τηλεόραση…

Στο τέλος βέβαια, και όταν η καταστροφή επέλθει, όλοι αποδέχονται ότι οι πολίτες χειραγωγήθηκαν πειθόμενοι ότι μπορούν να αξιολογήσουν το "Preliminary Debt sustainability analysis” το 2015 ή τη διεργασία ατμοποίησης των ελαίων σιλικόνης… Τι σημασία όμως έχει αυτό; Την στιγμή που οι πολίτες έπρεπε να δείξουν σύνεση, αυτό κατέστη αδύνατον…

Δυστυχώς, θα πρέπει να κάνουμε τη θλιβερή παραδοχή ότι η δεξιά μπορεί μεν να κέρδισε στα πεδία των μαχών του εμφυλίου και να μην έγινε η Ελλάδα σοβιετική επαρχία, αλλά η αριστερά κυριάρχησε στα σημαντικότερα "πεδία μάχης” από το 1949 και μετά: στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, στο πάλκο των θεάτρων και στα αμφιθέατρα των πανεπιστημίων. Κέρδισε δηλαδή στο μυαλό των ανθρώπων. 
Και όταν το μυαλό μολυνθεί, η σύμπραξη με την αγέλη ακολουθεί…

ilpsychogios@gmail.com