Θέλουμε η Ελλάδα να γίνει "Σίλικον Βάλεϊ" των Βαλκανίων; Και αν όχι, υπάρχει εναλλακτική;

Των Βασίλη Κωστάκη - Άλεξ Παζαΐτη 

Την τελευταία πενταετία, πολλές περιφέρειες στην Ελλάδα φιλοδοξούν να γίνουν "η ελληνική Σίλικον Βάλεϊ". Από τα Ιωάννινα και τη Θεσσαλονίκη μέχρι την Πάτρα και την Αθήνα, πολιτικοί και φορείς υπόσχονται χιλιάδες θέσεις εργασίας, καινοτομία και οικονομική ανάπτυξη μέσω τεχνολογικών πάρκων. Αλλά είναι πράγματι αυτό που χρειαζόμαστε;

Η Σίλικον Βάλεϊ, το διασημότερο τεχνολογικό πάρκο παγκοσμίως, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της τεχνολογικής καινοτομίας. Ωστόσο, πίσω από τις εντυπωσιακές εταιρικές εγκαταστάσεις και τα αστρονομικά κέρδη των τεχνολογικών κολοσσών, υπάρχει μια σκοτεινή πλευρά: οξύτατες κοινωνικές ανισότητες, διογκούμενο πρόβλημα αστέγων και δυσανάλογα μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα. Η βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας καταναλώνει τεράστιες ποσότητες ενέργειας, παράγει επικίνδυνα απόβλητα και συχνά βασίζεται σε εργασία υπό απαράδεκτες συνθήκες σε αναπτυσσόμενες χώρες.

Το τίμημα της άκριτης μίμησης

Στη βιασύνη μας να αντιγράψουμε το μοντέλο της Σίλικον Βάλεϊ, παραβλέπουμε τις βαθιές κοινωνικές, οικολογικές και οικονομικές ανισότητες που έχει διαμορφώσει. Η εφαρμογή αυτού του προτύπου στην Ελλάδα ενδέχεται να επιδεινώσει τις γεωγραφικές ανισορροπίες και να εντείνει την εσωτερική μετανάστευση.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρόσφατη έγκριση του ThessINTEC, ενός τεχνολογικού πάρκου στη Θεσσαλονίκη. Η Μητροπολιτική Επιτροπή Θεσσαλονίκης γνωμοδότησε θετικά για τη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων παρά το γεγονός ότι το έργο προβλέπει το μπάζωμα ενός ολόκληρου υγροτόπου. Το 60% των προϋπολογισμένων δαπανών (38.9 εκατ. ευρώ) προορίζεται για χωματουργικές εργασίες – ένα τεράστιο ποσό που θα δαπανηθεί για την καταστροφή ενός οικοσυστήματος με σημαντική οικολογική αξία.

Επιπλέον, οι τεχνολογικοί γίγαντες συχνά δημιουργούν απομονωμένους θύλακες ευημερίας με περιορισμένη διάχυση πλούτου στην τοπική οικονομία, ενώ αποσπούν το πιο ταλαντούχο ανθρώπινο δυναμικό από άλλους κρίσιμους τομείς.

Μια εναλλακτική πρόταση: ο κοσμοτοπικός δρόμος

Αντί να αντιγράφουμε το μοντέλο της Σίλικον Βάλεϊ, θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε ένα τοπικοποιημένο μοντέλο που συνδυάζει την παγκόσμια γνώση με τις τοπικές ανάγκες. Η έρευνα της ομάδας μου εισάγει την έννοια της "κοσμοτοπικής παραγωγής" - ένα μοντέλο που συνδυάζει την παγκόσμια ανταλλαγή γνώσης με την τοπικοποίηση της παραγωγής.

Το μοντέλο αυτό βασίζεται σε τέσσερις πυλώνες:

1. Τεχνολογική πολυμορφία: Αντί να επενδύουμε αποκλειστικά στην υψηλή τεχνολογία, αναζητούμε τη βέλτιστη συνύπαρξη υψηλής και ήπιας τεχνολογίας. Παράδειγμα: Το "Μπουλούκι", μια διεπιστημονική ερευνητική ομάδα που ασχολείται με τη διατήρηση παραδοσιακών τεχνικών δόμησης, αποδεικνύει πως τα παραδοσιακά μας "κοινά" μπορούν να προσφέρουν λύσεις στα σύγχρονα οικοδομικά προβλήματα. Στις αγροτικές περιοχές, εγκαταλελειμμένοι νερόμυλοι μετατρέπονται σε μικρά υδροηλεκτρικά έργα, ενώ μικρές ανεμογεννήτριες κοινοτικής ιδιοκτησίας αναπτύσσονται παράγοντας ενέργεια με σεβασμό στο τοπικό οικοσύστημα.

2. Ανοιχτή καινοτομία: Προωθούμε τεχνολογίες ανοιχτού κώδικα που διαμοιράζονται ελεύθερα. Παράδειγμα: Η LibreSpace Foundation στην Αθήνα έχει αναπτύξει τον πρώτο δορυφόρο ανοιχτού λογισμικού που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα και τέθηκε σε τροχιά το 2017.

3. Κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία: Υποστηρίζουμε συνεταιριστικές επιχειρήσεις που επανεπενδύουν στις τοπικές κοινωνίες. Παράδειγμα: Η ενεργειακή κοινότητα "Κοινέργεια" στην Ήπειρο έχει αναπτύξει ένα μοντέλο παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας που ανήκει στην κοινότητα.

4. Δημοκρατικός σχεδιασμός: Εμπλέκουμε τις τοπικές κοινωνίες στο σχεδιασμό των τεχνολογικών κόμβων. Παράδειγμα: Η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση "Τα Ψηλά Βουνά" στο Δεμάτι Ηπείρου αναπτύσσει υποδομές για την αναζωογόνηση των ορεινών περιοχών, μέσω κοινοτικά υποστηριζόμενων δικτύων βιώσιμης και ποιοτικής τροφής. 

Πώς θα μπορούσε να είναι ένα κοσμοτοπικό τεχνολογικό πάρκο;

Φανταστείτε ένα τεχνολογικό πάρκο που λειτουργεί ως κοινό, με ανοιχτή πρόσβαση για την κοινωνία. Σε αντίθεση με το ThessINTEC, ένα κοσμοτοπικό τεχνολογικό πάρκο θα σχεδιαζόταν με σεβασμό στο τοπικό οικοσύστημα, αξιοποιώντας υφιστάμενες υποδομές.

Αντί για ένα συγκεντρωτικό συγκρότημα, θα αποτελούσε ένα δίκτυο διασυνδεδεμένων χώρων κατανεμημένων σε μια περιφέρεια. Στην καρδιά του θα βρίσκονταν χώροι συν-εργασίας όπου φοιτητές, ερευνητές και επαγγελματίες θα συνεργάζονταν σε καινοτόμα έργα. Νέοι και νέες με γνώσεις, ταλέντο, ιδέες και κίνητρο να προσφέρουν στον τόπο τους θα είχαν πρόσβαση σε όμορφες και λειτουργικές εγκαταστάσεις που προάγουν τη δημιουργικότητα και τη συνεργασία αντί για την απομόνωση του σύγχρονου εργασιακού περιβάλλοντος. Η δικτύωση με αντίστοιχες κοινότητες σε όλο τον κόσμο θα δημιουργούσε νέες ευκαιρίες και ουσιαστικές προϋποθέσεις για την αντιστροφή του brain drain. 

Ιδιαίτερη έμφαση θα δινόταν στα κοινοτικά εργαστήρια κατασκευής. Εκεί, παραδοσιακά εργαλεία θα συνυπήρχαν με 3D εκτυπωτές και CNC μηχανές, δημιουργώντας γέφυρες μεταξύ παραδοσιακής τεχνογνωσίας και σύγχρονης τεχνολογίας. Τέτοιες δημόσιες υποδομές θα ήταν ανοιχτές για τις τοπικές παραγωγικές επιχειρήσεις. Η εξειδικευμένη και επιστημονική γνώση θα συναντούσε την πρακτική και τεχνική εμπειρία σε άμεση επαφή με τις τοπικές ανάγκες. 

Η ενεργειακή αυτονομία του πάρκου θα υποστηριζόταν από ενεργειακές κοινότητες. Εγκαταστάσεις μικρής κλίμακας ανανεώσιμων πηγών ενέργειας θα παρείχαν καθαρή, κοινοτικά διαχειριζόμενη ενέργεια. Πειραματικές εγκαταστάσεις, όπως αγροφωτοβολταϊκά συστήματα, θα επέτρεπαν την ταυτόχρονη παραγωγή τροφής και ενέργειας, ενώ θα αποτελούσαν πεδία εφαρμοσμένης έρευνας και ανάπτυξης δεξιοτήτων. Έξυπνα δίκτυα βασισμένα σε ανοιχτές τεχνολογίες θα βελτιστοποιούσαν την κατανάλωση, διαχέοντας αυτήν την τεχνογνωσία προς όφελος όλης της κοινωνίας.

Το οικοσύστημα θα ολοκληρωνόταν με επιχειρήσεις που επικεντρώνονται στην παραγωγή ανοιχτών τεχνολογιών λειτουργώντας με δημοκρατικές διαδικασίες και επανεπενδύοντας στην τοπική κοινότητα. Η εκκίνηση θα δινόταν από την ανάπτυξη και κατασκευή των καινοτόμων αποκεντρωμένων εγκαταστάσεων του πάρκου, αλλά και την επισκευή, συντήρηση, ανακύκλωση και υπεύθυνη απόρριψη τους όταν ολοκληρωθεί ο κύκλος ζωής τους. Οι επιχειρήσεις αυτές θα ανέπτυσσαν γνώσεις και δεξιότητες υψηλής ανταγωνιστικότητας σε σχέση με τις υφιστάμενες λύσεις της αγοράς, που ωστόσο συνεισφέρουν πρωτίστως στην τοπική κοινωνία. Ταυτόχρονα, μέσω της ελεύθερης διάχυσης γνώσης και τεχνολογίας αντίστοιχες κοινότητες σε όλο τον κόσμο θα μπορούσαν να δημιουργήσουν λύσεις προσαρμοσμένες στις δικές τους ανάγκες, σε μία νέα παγκόσμια κοινότητα που στηρίζεται σε κοινές αξίες για την αμοιβαία συνεργασία, τον διαμοιρασμό και τη βιωσιμότητα ανθρώπων και φύσης. 

Πλεονεκτήματα αυτής της προσέγγισης

Το κοσμοτοπικό μοντέλο φέρνει σημαντικά πλεονεκτήματα που ξεπερνούν την απλή οικονομική ανάπτυξη. Η περιβαλλοντική βιωσιμότητα ενισχύεται μέσω της τοπικής παραγωγής και της ορθολογικής χρήσης πόρων. Παράλληλα, η κοινωνική συνοχή ενδυναμώνεται καθώς δημιουργούνται θέσεις εργασίας που παραμένουν στην τοπική κοινωνία.

Ο δημοκρατικός έλεγχος της τεχνολογίας επιτρέπει στις κοινότητες να διαμορφώνουν και να προσαρμόζουν την τεχνολογία στις πραγματικές τους ανάγκες. Τέλος, η διαφοροποίηση του οικοσυστήματος τεχνολογιών και επιχειρήσεων προσφέρει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στις οικονομικές διακυμάνσεις.

Ενώ το κυρίαρχο βιομηχανικό μοντέλο της Ευρώπης καταρρέει, η Ελλάδα, με τη μακρά παράδοση στην κοινοτική οργάνωση και την πλούσια τοπική κουλτούρα, έχει την ευκαιρία να χαράξει έναν διαφορετικό δρόμο τεχνολογικής ανάπτυξης. Αντί να μιμηθούμε το μοντέλο της Σίλικον Βάλεϊ με τα γνωστά προβλήματα ανισοτήτων, ας διαμορφώσουμε ένα μοντέλο που συνδυάζει την παγκόσμια γνώση με τις τοπικές μας ανάγκες και αξίες.

*Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, και συνιδρυτής του P2P Lab. 

*Ο Άλεξ Παζαΐτης είναι ερευνητής στην πολιτική οικονομία των κοινών και της μέτα-ανάπτυξης στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και το Πανεπιστήμιο του Βίγκο και είναι μέλος του P2P Lab.