Δανειστής vs Οφειλέτης: Μία σύγκρουση με διαιτητή την αρχή της αναλογικότητας

Της Σουζάνας Κλημεντίδη

Η σχέση μεταξύ οφειλέτη και δανειστή είναι από τη φύση της ανταγωνιστική, καθώς οι δύο πλευρές επιδιώκουν την εξυπηρέτηση αντικρουόμενων συμφερόντων. Ο δανειστής, ως κάτοχος του δικαιώματος απαίτησης, επιδιώκει την ταχύτερη και πλήρη ικανοποίηση των οικονομικών του αξιώσεων, ενώ ο οφειλέτης, αντιμετωπίζοντας τις οικονομικές του δυσκολίες, προσπαθεί να περιορίσει τις επιπτώσεις της οφειλής του. Η ισορροπία σε αυτή την αλληλεπίδραση διασφαλίζεται μέσω νομικών μηχανισμών, όπως η αρχή της αναλογικότητας, που επιδιώκουν να περιορίσουν την υπέρμετρη καταπίεση του οφειλέτη και την καταχρηστική άσκηση δικαιωμάτων από τον δανειστή.

Η αρχή της αναλογικότητας είναι θεμελιώδης στο δίκαιο, ειδικά σε διαδικασίες αναγκαστικής εκτέλεσης. Η αναγκαστική εκτέλεση είναι μια διαδικασία που επιτρέπει στους δανειστές να επιδιώκουν την ικανοποίηση των απαιτήσεών τους μέσω του "νομικού εγκλωβισμού" περιουσιακών στοιχείων του οφειλέτη. Ωστόσο, σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό να διασφαλίζεται ότι τα μέτρα που λαμβάνονται είναι ισορροπημένα και δεν δημιουργούν αδικαιολόγητα επαχθείς συνέπειες για τον οφειλέτη.

Η αναλογικότητα εντάσσεται ως φίλτρο στον μηχανισμό της αναγκαστικής εκτέλεσης και διασφαλίζει ότι οι πράξεις του δανειστή δεν υπερβαίνουν τα αναγκαία όρια. Συγκεκριμένα, η αρχή της ελάχιστης δυνατής προσβολής επιτάσσει ότι ο δανειστής θα πρέπει να επιλέγει το ηπιότερο μέσο από αυτά που έχει στη διάθεσή του, με σκοπό να περιορίσει τις οικονομικές συνέπειες στον οφειλέτη. Αυτή η αρχή αποτρέπει τον δανειστή από το να εφαρμόζει υπερβολικά αυστηρά ή δυσανάλογα μέτρα σε βάρος του οφειλέτη. 

Η αρχή της αναλογικότητας στηρίζεται κυρίως στο άρθρο 281 του Αστικού Κώδικα (ΑΚ), το οποίο καθορίζει ότι η άσκηση δικαιώματος δεν μπορεί να υπερβαίνει τα όρια που επιβάλλουν η καλή πίστη, τα χρηστά ήθη, ή ο κοινωνικός και οικονομικός σκοπός του δικαιώματος. Αυτή η διάταξη λειτουργεί ως κατευθυντήριος κανόνας που ορίζει τα όρια της καταχρηστικής άσκησης δικαιωμάτων.

Η αναλογικότητα συνδέεται στενά με την έννοια της καλής πίστης, η οποία καθορίζει ότι τα μέρη σε μια έννομη σχέση θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τα συμφέροντα του άλλου μέρους. Η καταχρηστική άσκηση ενός δικαιώματος μπορεί να θεμελιωθεί όταν ο δανειστής ασκεί το δικαίωμά του κατά τρόπο που προκαλεί δυσανάλογα επαχθείς συνέπειες για τον οφειλέτη, χωρίς να υπάρχει ουσιαστική ανάγκη για μια τέτοια αυστηρή προσέγγιση.

Η νομολογιακή πρακτική έχει προσφέρει σημαντικές κατευθύνσεις για την εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας. Συγκεκριμένα, σε αποφάσεις όπως η Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών (ΜΠΑ 362/2024), η αρχή αυτή εφαρμόστηκε για να κριθεί καταχρηστική η αναγκαστική εκτέλεση σε περίπτωση κατάσχεσης ακινήτων του οφειλέτη με αξία εξαπλάσια του χρέους του.

Σύμφωνα με τη δικαστική απόφαση, η κατάσχεση ακινήτων για χρέος 33.476,26 ευρώ, ενώ η αξία των κατασχεθέντων ακινήτων ανέρχεται σε 218.440 ευρώ, κρίθηκε ως προφανώς δυσαναλογική. Το δικαστήριο έκρινε ότι υπήρξε υπέρβαση της αρχής της αναλογικότητας και ότι η πράξη της εκτέλεσης υπερβαίνει τα όρια της θυσίας που μπορεί να απαιτηθεί από τον οφειλέτη.

Στην πράξη, η τρίτη διάσταση της αρχής της αναλογικότητας, η λεγόμενη "stricto sensu" αναλογικότητα, έγκειται στην αναγκαία στάθμιση του κόστους και του οφέλους της επιβολής ενός μέτρου. Σε περιπτώσεις αναγκαστικής εκτέλεσης, η στάθμιση αυτή επιτρέπει στα δικαστήρια να εξετάζουν αν οι συνέπειες της εκτέλεσης είναι εύλογες σε σχέση με τον σκοπό που επιδιώκει ο δανειστής.

Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας στο πεδίο της αναγκαστικής εκτέλεσης αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για την προστασία των οφειλετών από καταχρηστικές πρακτικές. Η αναγκαστική εκτέλεση είναι ένα ισχυρό όπλο στα χέρια των δανειστών, ωστόσο η αναλογικότητα εξασφαλίζει ότι η χρήση αυτού του όπλου δεν θα οδηγήσει σε αδικαιολόγητη καταστροφή του οικονομικού και κοινωνικού ιστού του οφειλέτη.

Η νομολογία έχει δώσει σαφείς κατευθύνσεις για την εφαρμογή αυτής της αρχής, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για μια ισορροπημένη προσέγγιση που θα λαμβάνει υπόψη τόσο τα συμφέροντα του δανειστή όσο και του οφειλέτη. Η αναλογικότητα επιβάλλει τη χρήση των λιγότερο επαχθών μέσων εκτέλεσης και αποτρέπει τις υπερβολικές απαιτήσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε δυσανάλογες και άδικες συνέπειες, προστατεύοντας τους οφειλέτες από ακραίες καταστάσεις οικονομικής εξόντωσης.

*Δικηγόρος