Η πείνα

Του Κωνσταντίνου V. Νικολόπουλου

Ο Knut Hamsun (1859-1952) γεννήθηκε στο Lom της Νορβηγίας με το επίθετο Πέντερσεν. Το 1920 βραβεύτηκε με Νόμπελ Λογοτεχνίας. Θεωρείται από τους σημαντικότερους καινοτόμους λογοτεχνικούς στυλίστες της τελευταίας εκατονταετίας, (Robert Ferguson (1987) Enigma: the life of Knut Hamsun, New York: Farra, Strauss & Giroux). 

Το 1890  εξέδωσε το μυθιστόρημα "Η Πείνα" (Sult), το οποίο αναγνωρίστηκε ευρέως ως καινοτομία για Σκανδιναβό συγγραφέα. Επρόκειτο για, σχεδόν, αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα στο οποίο ένας άσημος νεαρός που φιλοδοξεί να γίνει διάσημος συγγραφέας, προσπαθεί να επιβιώσει στην πόλη της Χριστιανίας (ν.Όσλο).

Κατά την πλοκή του μυθιστορήματος, ένας περιπλανώμενος υγιής νεαρός, με καλή μόρφωση βιώνει την απομόνωση, την πείνα και τον αποκλεισμό, στο χειμωνιάτικο Όσλο. Η φρέσκια και φιλόδοξη ζωή του, καταλήγει σε αγώνα επιβίωσης σε ένα αστικό περιβάλλον που όλη η δραστηριότητα συγκεντρώνεται στις πόλεις, στο χρονικό του νέο-καπιταλιστικού μετασχηματισμού προς τη βιομηχανική του φάση. Ενόσω αγνοούνται οι ανάγκες του, κυριαρχεί η δραματική εναλλαγή απελπισίας - ελπίδας και η κάθε μορφής νοητικής εφευρετικότητας για την στοιχειώδη και πρόσκαιρη επιβίωση. Ο περιπλανώμενος αγγίζει τα όρια της ανέχειας επιχειρώντας να ξεγελάσει την αφόρητη πείνα του μασώντας ακόμα και κομμάτια ξύλου ή ύφασμα από το πέτο τού σακακιού του ενώ ταλαντεύεται μεταξύ των αξιών του και την ατιμίας προκειμένου να αποκτήσει μερικά έρε .

"Ο ήρωας του Χάμσουν απαλλάσσεται συστηματικά από κάθε είδους πίστη σε κάθε είδους σύστημα και τελικά, μέσω της πείνας που επιβάλλει στον εαυτό του φτάνει στο τίποτα. Τίποτα δεν τον στηρίζει ώστε να συνεχίσει την πορεία του, κι όμως αυτός εξακολουθεί να προχωρά. Προχωρά κατευθείαν στον 20ο αιώνα", (Paul Auster).

Κοινωνικοπολιτικά, βρισκόμαστε στην πρόκληση της αστυφιλίας λόγω της καπιταλιστικής παραγωγής, η ένδεια καραδοκεί τους βιομηχανικούς εργάτες, ο πλούτος ανακατανέμεται και η ολιγαρχικές ιδέες των εθνικιστικών τάσεων πρωτοσχηματίζονται. 

"Πεινούσα φρικτά. Βρήκα ένα κομμάτι από φλοιό δέντρου κι άρχισα να το μασουλάω. Βοήθησε. Πως δεν το είχα σκεφτεί νωρίτερα!" (σελ.109).

"Χωρίς χρονοτριβές μπαίνω στο καφέ […] γυρεύω τον νεαρό γνωστό μου από την τράπεζα για να του ζητήσω δέκα όρε να αγοράσω ένα κερί" (σελ.149).

"Ακούω αυτή την κραυγή, την ακούω πολύ καλά και τραβιέμαι θορυβημένος στο πλάι, κάνω ένα βήμα όσο γρήγορα μου επιτρέπουν τα ταλαιπωρημένα πόδια μου", (σελ.190).

"Όμως τώρα με έκοβε η πείνα" (σελ.90).

"Η πείνα με βασάνιζε ανυπόφορα, δεν μ’ άφηνε στιγμή σε ησυχία" (σελ.95).

"Η πείνα μου μεγάλωνε" (σελ.78).

"Ένιωθα την παράνοια στο αίμα μου, την ένιωθα να κατασπαράζει το μυαλό μου" (σελ.131).

"Συνείδηση, είπες; Όχι βλακείες τώρα, είσαι πολύ φτωχός για  να έχεις συνείδηση" (σελ.124).

Ο περιπλανώμενος καταλήγει στο λιμάνι. Ένα σκαρί τον περιμένει να μπαρκάρει για άγνωστο προορισμό για αλλού.

"Κατηφορίζοντας στο λιμάνι αφήνει πίσω τις μυρωδιές χοιρινού λίπους, καπνιστής ρέγγας και μπακαλιάρου. Επιζητεί μια επανάσταση αλλά προς τα πού; Στην αύρα του διαφαίνεται η άρνηση και η έλλειψη της παραμικρής πρότασης. Αυτό λέγεται απελπισία και απόγνωση που αναδύονται στην πείνα, στην εξαθλίωση, στην ανισότητα των αφεντικών, στους φτωχούς αμαξάδες, στις πωλήτριες χειροποίητων γλυκών που ελάχιστα απείχαν από τους ζητιάνους. 

Η μυρωδιά της θάλασσας είναι σαρωτική ετούτο το μουντό απόγευμα. Μυρίζει φυγή. Ο χειμώνας επέστρεψε. Η σκόνη της Χριστιανίας έδωσε άλλη γεύση στο πέτο του σακακιού μου. Το μασάω και μου θυμίζει βραστό λάχανο. 

Όσα παίρνει ένας ναυαγός μαζί του, λένε, τόσα αρκούν για μια σοφή ζωή. Τα υπόλοιπα είναι περιττά στολίδια υπεκφυγής. Όμως, αυτή η σοφιστεία δε δίνει λύση στην πείνα. Ο συμβιβασμός να φας, να αγαπηθείς δεν προβλέπεται στην παραβολή του ναυαγού. Όσα έχανα κάθε φορά δεν μπορούσαν να αντικατασταθούν. Η απώλεια ρούχων, τα κουμπιά, το τραύμα στο πόδι. Άλλο να πεινάς στην πόλη κι άλλο στην επαρχία. Ανεκπλήρωτη η πείνα που έλαχε στις καινούργιες πόλεις."

Από τη μυθοπλασία στην πραγματικότητα

Ο ΟΗΕ καθομολογεί ότι "πρώτη φορά στην Ιστορία υπήρξαν τόσοι πεινασμένοι άνθρωποι στον κόσμο".

Παγκοσμίως, τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται. Κατ’ εκτίμηση, στην Ασία  642 εκατομμύρια, στην Υποσαχάρια Αφρική 265 εκατομμύρια, στη Λατινική Αμερική 53 εκατομμύρια, στη Μέση Ανατολή και στη Β. Αφρική 42 εκατομμύρια ενώ 15 εκατομμύρια ανθρώπων στις ανεπτυγμένες χώρες και 12 εκατομμύρια παιδιά υποφέρουν από πείνα στις Ηνωμένες Πολιτείες. - ΟΗΕ, Ιούλιος 2009.

281,6 εκατομμύρια άνθρωποι στην Αφρική, περίπου πάνω από το ένα πέμπτο του πληθυσμού, αντιμετώπισαν πείνα το 2020 με αύξηση κατά 46,3 εκατομμυρίων  ως προς 2019. – Africa: Regional Overview of Food Security and Nutrition 2021: Συνεργατική Έκθεση Επιτροπής Αφρικανικής Ένωσης (AUC), Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO) και της Οικονομικής Επιτροπής του ΟΗΕ για την Αφρική (UNECA) με θέμα την επισιτιστικής ασφάλειας και διατροφής στην Αφρική.

Στο διάστημα από 2019 – 2022, 122 εκατομμύρια άνθρωποι αντιμετώπισαν πείνα ως προς το 2019 ήτοι 735 εκ. από 612 εκατομμύρια. - ΟΗΕ,  Αύγουστος, 2023.

Η επισιτιστική ανασφάλεια ταλανίζει πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο και μετανάστες στην Ευρώπη.  - Έκθεση "Πείνα στην Ευρώπη", Μάιος 2023.

Περίπου 160 εκατομμύρια παιδιά ανέχονται παιδική εργασία που περιλαμβάνει και σεξουαλική εκμετάλλευση. - Στοιχεία ILO &έρευνα - προβολή  BBC,  Σεπτέμβριος 2023.

Περίπου το ένα τρίτο των Ευρωπαίων αντιμετωπίζει σημαντική μείωση αγοραστικής δύναμης αισθανόμενο απειλή φτώχειας και επισφάλεια που οξύνεται την τελευταία τριετία, με συνέπεια η πλειονότητα εξ αυτών να περιορίζει ένα γεύμα στο εικοσιτετράωρο. - Ευρωβαρόμετρο, Νοέμβριος 2023.

Περισσότερο από 600.000 οι άστεγοι στη Γερμανία, η οποία, σημειωτέων, έχει επιλεκτική και στοχευμένη πολιτική για την εισροή οικονομικών μεταναστών.- Ομοσπονδιακή Κοινότητας Στήριξης Αστέγων (BAG W), Δεκέμβριος 2023.

Στην προτελευταία θέση της ΕΕ η αγοραστική δύναμη των Ελλήνων.- Eurostat Ιανουάριος, 2024.

Στην τόσο χαρισματική αλλά κι πολύπαθη Aργεντινή το 57,4 % του πληθυσμού ζει σε συνθήκες φτώχειας. - Στοιχεία του Παρατηρητηρίου για το Κοινωνικό Χρέος της Αργεντινής (Observatorio de la Deuda Social Argentina), του Καθολικού Πανεπιστημίου (Universidad Católica Argentina, UCA), τα οποία δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Ámbito Financiero 19/2/2024.

Περισσότεροι από 15 εκατομμύρια κάτοικοι των ΗΠΑ, ήτοι το  6,5% του συνολικού πληθυσμού, δανείζονται για να αγοράσουν βασικά προϊόντα διατροφής. -Yahoo Finance, 17 Μαρτίου 2024.

Έρευνα στην Πορτογαλία για τις δαπάνες του 2023 στους τομείς φαγητό, εκπαίδευση, στέγαση, αναψυχή, μετακίνηση και υγεία σε δείγμα περίπου 7.000 άτομα εξήγαγε αποτέλεσμα ότι το 75% δυσκολεύεται ολοένα και περισσότερο να τα "βγάλει πέρα". Έτσι το 28% των νοικοκυριών τείνει σε επισφάλεια ως προς τα τραπεζικά του δάνεια ενώ η στεγαστική κρίση εκτροχιάζει τους οικογενειακούς τους προϋπολογισμούς καθώς το 23% των ενοικιαστών δυσκολεύονται να πληρώσουν το μηνιαίο ενοίκιό τους, σύμφωνα με την Ένωση Προστασίας Καταναλωτών. -Βαρόμετρο Deco Proteste, 21/3/2024.

Η επικεφαλής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου  Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα-Κίνοβα επεσήμανε προς τους παγκόσμιους κυβερνήτες χωρών στις 14/3/2024  ότι ο μόνος τρόπος για να τονωθεί η παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη στο μέλλον είναι να αντιμετωπισθεί η  αυξανόμενη ανισότητας. Μάλιστα εκτίμησε ότι ο περιορισμός της ανισότητας θα επιδράσει με  εννέα φορές αύξηση του βιοτικού επίπεδο!

Η πείνα, η όρεξη και ο πολιτισμός

"Πείνα ονομάζεται το αίσθημα που σηματοδοτεί την ανάγκη του οργανισμού να τραφεί. Σε περιπτώσεις που η απουσία τροφής είναι παρατεταμένη ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει την έλλειψη τροφής. Συνεκδοχικά η λέξη χρησιμοποιείται για να περιγράψει στέρηση ή φτώχεια. Η πείνα αρχίζει όταν ορισμένες θρεπτικές ουσίες αρχίζουν να εκλείπουν από το αίμα. Στέλνεται τότε ένα μήνυμα στο τμήμα του εγκεφάλου που ελέγχει την πείνα, το οποίο αντιδρά όπως το φρένο στο στομάχι και στα έντερα. Όσο το αίμα διατρέφεται κανονικά, αυτό το κέντρο του εγκεφάλου καθυστερεί την ενέργεια του στομαχιού και των εντέρων. Όταν λείψει η τροφή από το αίμα, το κέντρο αντιδρά αμέσως και δραστηριοποιείται το στομάχι και το εντερικό σύστημα, που εργάζεται πιο εντατικά"

"Όρεξη καλείται η επιθυμία να κάνει κάτι ή να ασχοληθεί με κάτι κανείς όπως και η επιθυμία για φαγητό [….]."

Για τα αίτια της φτώχειας έχουμε διαβάσει κι ακούσει πολλά. Από τη γεωγραφική θέση, την ασθένεια, την αναπηρία, την εξάρτηση, την έλλειψη κρατικών υποδομών, τον πόλεμο, τις αστοχίες της οικονομικής πολιτικής, την κατάχρηση εξουσίας, τη θεσμική αδράνεια, την εκτεταμένη διαφθορά, τα υψηλά επιδόματα σε συνδυασμό με την τεμπελιά του ίδιου του φτωχού (Ναι, έχει ειπωθεί και από πρόσωπα αλλά και από οικονομικές σχολές), την έλλειψη παιδείας (βλ. Αμάρτια Σεν – welfare economics,  Νόμπελ οικονομικών επιστημών 1998) και άλλες αιτίες και συνεπιδράσεις παραγόντων που ενδεχομένως κουβεντιάσουμε μελλοντικά. Επί του παρόντος, μετράει το αποτέλεσμα και όχι η θεωρία! 

Ενδεχομένως, όταν ο περιπλανώμενος της ένδειας του Knut Hamsun ανέβηκε στο βαπόρι που θα τον οδηγούσε …κάπου αλλού να ρώτησε τον Ύπαρχο "Ποιο οικονομικό σύστημα της σύγχρονης ιστορίας μπορεί να μην αγνοήσει, να μην αδιαφορήσει, να μην περιφρονήσει τα μέλη του ώστε να μην κινδυνεύει να πεθάνει  κανείς εκεί από πείνα;" κι ο Ύπαρχος να τον απάντησε με απορία "Τι ρώτησες;" και ο νεαρός να του αποκρίθηκε "Εσύ που είσαι ναυτικός και πολυταξιδεμένος συνάντησες τόπο που το σύστημά του να μην αφήνει τους κατοίκους του να λιμοκτονούν και να πεθαίνουν από πείνα και ασιτία;" 

Προφανώς, το αντίθετο του φτωχού δεν είναι ο πλούσιος είναι ο μη φτωχός· το πλούσιος είναι παραθετικό.

Ένας πολιτισμός που κάθε χρόνο παράγει 2 δις τόνους αστικά στέρεα απόβλητα και υπάρχουν μέλη του που ανταμείβουν υπηρεσίες ώστε να βοηθηθούν προκειμένου να  σταματήσουμε να τρώνε, είναι αδιαμφησβήτητα πολιτισμός αφθονίας 

Προφανώς, για τους ιστορικούς του μέλλοντος, η παραπάνω αντινομία θα αποτελεί παρακμιακό πολιτιστικό παράγοντα.

Μήπως η ανάπτυξη είναι πλέον αρκετή και είναι καιρός να κοντοσταθούμε, να την παρακάμψουμε, ως εφαλτήριο ανισότητας και υπερκέρδους, και να αναλογιστούμε τη διανομή και την αναδιανομή της, τη μοιρασιά του υπάρχοντος σχηματισμένου πλούτου;

Ο Δρ. Κωνσταντίνος V. Νικολόπουλος είναι συγγραφέας, καθηγητής Οικονομικών και Κοινωνικής Πολιτικής.