Μια δεύτερη ανάγνωση για το brain drain  και μια ανάμνηση από τη μακρινή δεκαετία του  ’60

Του Γιώργου Ι. Κωστούλα 

Τελευταία ακούγεται η άποψη που, με ισχυρά επιχειρήματα, υποστηρίζει μια διαφορετική, πιο μακροπρόθεσμη, προοπτική με την οποία θα μπορούσαμε να δούμε τη μαζική αναζήτηση εργασίας Ελλήνων στο εξωτερικό ("brain drain"). 

Το κύριο επιχείρημα της άποψης είναι η δεδομένη χαμηλή αυτοπεποίθηση του Έλληνα, με τη μορφή κάποιου βαθμού αίσθησης κατωτερότητας, η οποία τον χαρακτηρίζει απέναντι στους ξένους. Τους οποίους, είτε τους φοβάται είτε τους υπερτιμά. Κι αυτό, αν δεν τους γνωρίσει από κοντά.

Με τα λόγια επιχειρηματία νεοφυούς επιχείρησης: "Προσωπικά μου πήρε σχεδόν 30 χρόνια στο εξωτερικό για να αποκτήσω την αυτοπεποίθηση και να πιστέψω ότι μπορώ να τολμήσω το οτιδήποτε. Ίσως λοιπόν, όσο περισσότεροι Έλληνες φεύγουν από την οικογενειακή θαλπωρή και μεταναστεύουν, γαλουχούνται και τα καταφέρνουν στο εξωτερικό, τόσο περισσότεροι μπορούν να αρχίσουν να φέρνουν πίσω αυτή την κουλτούρα της αυτοπεποίθησης, όπως και τις επαφές τους με το έξω κόσμο".

Η χαμηλή αυτοπεποίθηση, με τη μορφή της αποφυγής ανάληψης ρίσκου, του Έλληνα έχει καταγραφεί και σε έρευνα που βασίζεται στη θεωρία των πολιτισμικών διαστάσεων, του καθηγητή Geert Hofstede, στο πανεπιστήμιο του Μάαστριχτ: Από τις 76 χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα για τον Δείκτη Αποφυγής Αβεβαιότητας (UAI), η Ελλάδα κατατάχθηκε στην πρώτη θέση με σκορ 112 και την ακολουθούν η Πορτογαλία με σκορ 104, ενώ η Ιταλία κατατάσσεται χαμηλότερα με σκορ 75. Η χώρα με το χαμηλότερο σκορ είναι η Σιγκαπούρη με 8. Οι ΗΠΑ, Κίνα, Ινδία και Αυστραλία κατατάχθηκαν 64η, 70ή, 66η και 57η αντιστοίχως, με σκορ 46, 30, 40 και 51. Η Ιρλανδία, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες της περιφέρειας, βρίσκεται στην 60ή θέση με σκορ 35.

Αυτή η "πρωτιά" στην έρευνα αποκαλύπτει ακόμα ένα εθνικό χαρακτηριστικό μας. Κι αυτό, εξηγείται για μια χώρα με μακρά ιστορία ξένης κατοχής και κυριαρχίας, ακολουθούμενη από περιόδους αστάθειας και εξωτερικής επιρροής. Μια ιστορία η οποία (μαζί ίσως και με άλλους κοινωνικούς παράγοντες, όπως η ελληνική οικογένεια) δημιούργησε την εθνική ψυχοσύνθεσή μας και ένα χαρακτήρα προικισμένο με ανθεκτικότητα μεν, αλλά και εσωστρέφεια και επιφυλακτικότητα.

Αυτό ίσως εξηγεί γιατί η κοινωνία και η οικογένεια στην Ελλάδα ακόμη ενθαρρύνουν τους νέους  να είναι πιο προσεκτικοί και να δημιουργούν "από τα κάτω προς τα πάνω" (bottom-up) χωρίς μεγάλους στόχους, τόλμη ή ρίσκο. Το αντίθετο παρατηρεί κανείς σε ανθρώπους από χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο ή η Ολλανδία –αμφότερες αποικιακές δυνάμεις στο παρελθόν– που τολμούν "από τα πάνω προς τα κάτω" (top-down), με μεγάλη αυτοπεποίθηση και τόλμη.  

Χαρακτηριστικό παράδειγμα το γνωστό με τον όρο "chutzpah", κύριο πολιτιστικό χαρακτηριστικό του Ισραήλ, που έφεραν οι μετανάστες πίσω στη χώρα, συντελώντας στην επιχειρηματική αναγέννησή της σε παγκόσμιο επίπεδο, όπως περιγράφεται στο βιβλίο των Ντάνα Σένορ και Σολ Σίνγκερ, "Start-Up Nation".

Με την ίδια συλλογιστική, πολύ θετικά λειτούργησε και η επαφή των Ελλήνων εργαζομένων με τις πρώτες πολυεθνικές εταιρείες που είχαν αρχίσει να εισρέουν στη χώρα κατά τη δεκαετία του 1970. Ο συγχρωτισμός τους με τους ξένους μάνατζερ και η συνακόλουθη εκπαίδευσή τους δημιούργησε την πρώτη γενιά Ελλήνων μάνατζερ που τόσο αποφασιστικά στήριξε την ανάπτυξη που ακολούθησε στη χώρα. 

Το χαμηλό επίπεδο των Ελλήνων στελεχών - μάνατζερ εκείνης της εποχής αποκαλύπτει πιστεύω η παρακάτω προσωπική μου ιστοριούλα: Στα μισά της δεκαετίας του ’60, ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, για τον οποίο έμελλε να μάθω πολλά από φίλους μου διαφημιστές με τους οποίους συγχρωτίστηκα αργότερα, μάς δίδαξε "Διοίκηση Επιχειρήσεων" στο ομώνυμο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της ΑΣOΕΕ  που λειτούργησε για πρώτη φορά στο τέλος της δεκαετίας του ’60.

Την πρώτη μέρα, λοιπόν, ξεκίνησε την παράδοσή του, ζητώντας μας να γράψουμε σε ένα φύλλο χαρτιού που μας είχε μοιράσει, την απάντησή μας στην ερώτηση: "Τι είναι επικοινωνία;". Το 70% των ερωτηθέντων, κάπου 100 άτομα, όλοι σχεδόν "στελέχη" τραπεζών και εταιρειών του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα, πτυχιούχοι οι περισσότεροι της "Ανωτάτης", της "Παντείου" και της "Βιομηχανικής", απαντήσαμε, περίπου, ότι Επικοινωνία είναι: "Το σύνολο των ταχυδρομικών, των τηλεγραφικών και των τηλεφωνικών υπηρεσιών της χώρας...".

Όταν στη συνέχεια, με εμφανή την απογοήτευσή του, ο εμπνευσμένος θεμελιωτής και θεωρητικός του διαφημιστικού επαγγέλματος στην Ελλάδα, μας εξηγούσε όλο το απόγευμα, μέχρι που νύχτωσε, τι πραγματικά είναι Επικοινωνία, ένιωσα, και κατά τη διάρκεια της παράδοσης αλλά κυρίως μετά το τέλος της, σαν κάποιος να με είχε πάρει από το χέρι και να με οδηγούσε σε πρωτόγνωρους κόσμους, που μέχρι τότε δεν υποπτευόμουν ούτε καν την ύπαρξή τους. Με μια αρμαθιά κλειδιά στο χέρι του, ξεκλείδωνε για χάρη μας πόρτες και παράθυρα φέρνοντάς μας "ανεπαισθήτως" σε επαφή με τον κόσμο του Μάνατζμεντ. Συνεχίζοντας να αναφέρεται στη Διοίκηση Επιχειρήσεων, αποφεύγοντας να χρησιμοποιήσει τη λέξη Μάνατζμεντ, προφανώς για να μη μας… φοβίσει.

Τηρουμένων των αναλογιών, λοιπόν, ενδεχομένως και αυτή η έκθεση των Ελλήνων εργαζομένων σε επιχειρηματικά υποδείγματα πιο προηγμένων χωρών, να λειτουργήσει και πάλι εξ ίσου ευεργετικά, τόσο για τους ίδιους, όσο και για τη χώρα, μετά την ενδεχόμενη επιστροφή τους στην πατρίδα.

Αναφορές:
Ιάσων Μανωλόπουλος, Αποφυγή της Αβεβαιότητας, Καθημερινή, 12/10/14
Γιώργος Χατζηγεωργίου, Μήπως κερδίζουμε από το brain drain, Καθημερινή, 21/01/24
Γιώργος Κωστούλας, Αποφυγή της Αβεβαιότητας: Ένα (απογοητευτικό) ψυχογράφημα του Έλληνα, capital.gr 18/07/16

* O κ. Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου  χρηματοπιστωτικού τομέα

Email: gcostoulas@gmail.com