"Επάγγελμα πατρός;", ρώτησε ο δάσκαλος

Του Γιώργου Ι. Κωστούλα

Με τις εστίες πολέμου να διαδέχεται η μία την άλλη, το ζήτημα της ορφάνιας παιδιών, παραμένει πάντα επίκαιρο. Συναφή "οικεία δεινά" θα ένιωθαν στο πετσί τους, μόλις λίγες δεκαετίες πίσω, μια μερίδα ελληνόπαιδων της μεταπολεμικής εποχής μας. Μια πτυχή εκείνων των δεινών το σημερινό κείμενό μου.

Ξεφυλλίζοντας το τελευταίο ένθετο, "σελίδες ιστορίας", στο φύλο της "Καθημερινής", 26/11, το μάτι μου έπεσε σε ένα "Ενδεικτικόν" μαθήτριας της Σχολής Φιλελλήνων (δια προσφυγόπαιδας)- επί μέρους κείμενο: "Μια σύγχρονη κιβωτός μνήμης", του Κωνσταντίνου Νίγδελη.

Εκεί, μετά το όνομα της μαθήτριας, στην προβλεπόμενη ένδειξη, αντί του επαγγέλματος πατρός, αναφέρεται η ιδιότης της μαθήτριας, ως ορφανής.

Με κάτι τέτοιες αφορμές, οι παλαιότεροι θυμόμαστε την αλήστου μνήμης κατηγορία των παιδιών των ορφανοτροφείων. Και εγώ προσωπικά, τα ευάριθμα αγόρια που φοιτούσαν, ως συμμαθητές μου, στο Γυμνάσιο της πόλης μας. Με κατακουρεμένα τα μαλλάκια τους και τις ομοιόμορφες, αποκλειστικά φαιού χρώματος, φορεσιές τους, σε αντίθεση με τις επικρατούσες ενδυματολογικές πολυχρωμίες ημών των υπολοίπων, συγκροτούσαν μια μειονότητα - την πρώτη με την οποία θα ερχόμαστε σε επαφή σαν παιδιά - στα όρια του σημειολογικού μιάσματος. Βορά, στην καλύτερη περίπτωση, της αδιάκριτης περιέργειας των συνομηλίκων τους.

Κοντά στα ορφανά πατρός, και οι μανάδες εκείνων των παιδιών. Άλλη τραγική κατηγορία αυτές: "ανώνυμες αγωνίστριες, τα πρώτα χρόνια μετά την τρομερή δεκαετία του '40, μαχήτριες της ζωής κράτησαν ζωντανό το κύτταρο της ελπίδας μεγαλώνοντας παιδιά με λειψές οικογένειες, με συζύγους για πάντα χαμένους. Αυτές  γίνονταν μαζί και πατεράδες. Γυναίκες που έμοιαζαν σαν να γεννήθηκαν φορώντας μαύρα".

Αξίζει, ωστόσο, με αυτή την αφορμή και για λιγότερο τραγικούς λόγους, να σταθούμε σε μια παιδαγωγική πρακτική παλαιοτέρων εποχών: αυτή της αναγραφής του επαγγέλματος πατρός σε κάθε σχολικό έγγραφο, όπως μαθητολόγια, πιστοποιητικά, απολυτήρια, ενδεικτικά προαγωγής κ.ο.κ. των μαθητών των Δημοτικών και των Γυμνασίων παρελθουσών δεκαετιών. 

Τι σκοπό άραγε εξυπηρετούσε αυτό το, αμφιβόλου σκοπιμότητας, στοιχείο της ταυτότητας των μαθητών, ιδιαίτερα αν σκεφτεί κανείς ότι μεταξύ των γνωστών ευυπόληπτων αστικών επαγγελμάτων, παρήλαυναν επίσης και τα παρακατιανά, της πολυπληθέστερης μερίδας των συμμαθητών μας: γεωργός, κτηνοτρόφος, υλοτόμος, πεταλουργός, σιδηρουργός, καραγωγεύς, σαγματοποιός, οδοκαθαριστής, αχθοφόρος, υποδηματοποιός, βαφεύς, μυλωθρός, στιλβωτής, επιδιορθωτής υποδημάτων, αγωγιάτης κ.λπ.

Αυτά βεβαίως, όταν το bullying δεν ήταν γνωστό, ούτε με τη μετέπειτα ελληνική ονομασία του: σχολικός εκφοβισμός. Όσο για τα προσωπικά δεδομένα; Θα αργούσαμε πολύ να μιλήσουμε γι’ αυτά.

Μήπως, εν προκειμένω, δεν είχε άδικο ο παλιός αριστερός φίλος, που σε σχετική ανάλυσή του απέδιδε σε ταξικούς λόγους αυτόν τον αχρείαστο - ηθελημένο ή μη - παιδικό κοινωνικό στιγματισμό; Αχρείαστο, και επικίνδυνο βεβαίως στιγματισμό, ιδιαίτερα αν σκεφτεί κανείς ότι, το χαμηλής κοινωνικής περιωπής πατρικό επάγγελμα αυτών των παιδιών, πρόσφερε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για εκδήλωση της γνωστής ανάλγητης και παρακινητικής μαθητιώσας επιθετικότητας, εκ μέρους των προνομιούχων συμμαθητών τους, βλαστών αστικών οικογενειών.

Όμως, όπως φαίνεται, τα παιδιά ταπεινής προέλευσης εκείνης της εποχής, είχαν σοβαρότερα προβλήματα και δυσκολίες να αντιμετωπίσουν, για να τα αγγίξουν τέτοιες ανώδυνες, έως και θωπευτικές ευαισθησίες.

Για το κλείσιμο του παρόντος επέλεξα να μοιραστώ μαζί σας ένα καίριο, σχετικό (πιο σχετικό δε γίνεται) κείμενο του πεζογράφου, Ηλ. Χ. Παπαδημητρακόπουλου. Πώς να δικαιολογήσει κανείς, εν προκειμένω, τον αχρείαστο και ανάλγητο βεβαίως στιγματισμό σκηνών και διαλόγων, όπως ο παρακάτω; Δραματοποιημένων έξοχα από τον σπουδαίο πεζογράφο μας, "δεξιοτέχνη της τρυφερότητας και της ειρωνείας, της δραματικότητας και του χιούμορ" (από το βιβλίο του με τίτλο, "Γενικός αρχειοθέτης", Τυπογραφείο – Κείμενα):

"Όταν το φθινόπωρο πήγα να γραφτώ στο σχολείο, ο καθηγητής που συμπλήρωνε τα στοιχεία, με ρώτησε:
-Επάγγελμα πατρός;
-Ήταν δικηγόρος, απάντησα.
-Τι θα πει ήταν; με ξαναρώτησε.
-Έχει πεθάνει, είπα.
-Τότε, είσαι ορφανός πατρός, με πληροφόρησε!
Έκτοτε, όταν επρόκειτο να γίνει διανομή τροφίμων, γάλακτος, ή ιματισμού, μας φώναζαν πρώτους πρώτους.
-Να περάσουν οι ορφανοί πατρός, έλεγαν. 

Εμείς υπακούαμε αμέσως, κάπως ζεματισμένοι εννοείται, γιατί και οι υπόλοιποι μάς υπέβλεπαν (και μάλιστα οι ορφανοί εκ μητρός, οι οποίοι ποτέ δεν θεωρήθηκαν ιδιαίτερη κατηγορία), όλοι δε γενικά έδειχναν να αμφισβητούν τον χαρακτηρισμό μας, ως συμπαθούς τάξεως, που μας είχε ανεπίσημα απονεμηθεί.

Υπάρχει όμως και η αντίστροφης φοράς δημόσια, αδιάκριτη έκθεση: Όταν, δηλαδή, επρόκειτο να γίνει κανένας έρανος, ή, προσφορά για αναξιοπαθούντες διαφόρων ειδών ενδύσεως, υποδήσεως κ.λπ., πάλι μας ξεχώριζαν. 

Χωρίς να μας κοιτάζουν, σήκωναν το χέρι, έδειχναν κάποια άκρη και μας έλεγαν:

-Οι ορφανοί πατρός, εδώ.
Εμείς τότε τραβούσαμε προς τα εκεί αργά αργά, και με κάποια αμηχανία, γιατί καταλαβαίναμε, ότι όλη αυτή η φράση δεν σήμαινε πάρα πως από εμάς δεν είχαν τίποτα να προσδοκούν…".

O κ. Κωστούλας είναι τέως Γενικός Διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα.