Αγαθά που δεν είναι εμπορεύματα (Μέρος Δεύτερο)

Του Κωνσταντίνου V. Νικολόπουλου

Στο πρώτο μέρος, αναφερθήκαμε στην αντινομία, σχετικά με το τι ζητάει ο Έλληνας από το δημόσιο,  αλλά και τι χαρακτηριστικά του προσδίδει. Κάναμε μια αναφορά στον οικονομικό ρόλο του κράτους και μείναμε στην παραγωγή και διανομή δημοσίων αγαθών. Στο μεσοδιάστημα, ίσως,  φανταστήκαμε μια απόλυτα ιδιωτικοποιημένη κοινωνία στην οποία η παιδεία, η υγεία και η ασφάλιση θα είναι μόνο ιδιωτικά αγαθά, που απαιτούν αντίτιμο για να καταναλωθούν, είναι ανταγωνιστικά και μάλιστα σε πολλές και υψηλές, εξ αυτών, ποιότητες ανάλογα με το βαλάντιο. Επίσης, οι φόροι ελάχιστοι, τα επιδόματα ανύπαρκτα όσο και οι επιδοτήσεις, ενώ διασώσεις τύπου ΑΙG, ING και Fortis με έκτακτο νόμο οικονομικής σταθεροποίησης, όπως το 2008, δεν θα υφίστανται. Επιπλέον, οι διορθώσεις των αγορών θα είναι αυτόνομες, ελεύθερες,  δίχως κρατική παρέμβαση και ο μόνος που θα μπορεί να τις καταστρατηγεί (κυρίαρχος πλέον στην "τροφική" αλυσίδα) θα είναι ο ιδιώτης ως επιχείρηση με την πιθανή ολιγοπωλιακή του ισχύ. Το συρρικνωμένο και μηδαμινό κράτος θα φροντίζει μόνο την εθνική άμυνα, αφού κανείς δεν θα την αναλαμβάνει με αγοραία κίνητρα (και όσες ιδιωτικές ομάδες αναλαμβάνουν συμπληρωματικό ρόλο, θα έχουν τον χαρακτήρα όσων μέχρι τώρα έχουμε ιστορικά γνωρίσει, δηλαδή παραστρατιωτικά ανεξέλεγκτης ισχύος μορφώματα τύπου των μισθοφόρων της Ρωσίας αλά Γιεβγκένι Βίκτοροβιτς Πριγκόζιν). Τέλος, το κυρίαρχο δόγμα θα είναι το εξελικτικό της προσαρμογής - Creative Destruction. Μολαταύτα, αναρωτηθήκαμε εάν είναι άραγε αυτό το σενάριο δυστοπικό ή μια εγγύηση κοινωνικής ευημερίας. Θα κλείσουμε την κουβέντα μας με αναφορά σε τρεις παράγοντες που συμβάλλουν στην αντινομία! Η παιδεία μας, ο λάθος τρόπος διαχείρισης των δημοσίων αγαθών τόσο από το κράτος όσο κι από τον ατομιστή πολίτη και η ελλιπής και λανθασμένη πληροφόρηση.

Η παιδεία: Σε τομείς οικονομικής φύσης, όπου η λήψη αποφάσεων μας είναι καθοριστική για το εισοδηματικό μας επίπεδο αλλά και για την επιλογή της πολιτικής μας ψήφου, έχει αποδειχθεί ότι είμαστε αμαθείς και ημιμαθείς. Σε έρευνα της HSBC σε παγκόσμιο επίπεδο και της ΙΝΤΕRAMERICAN στον Νομό Αττικής (αμφότερες δημοσιεύτηκαν το 2018), διαπιστώθηκε τόσο ο ασφαλιστικός και συνταξιοδοτικός αναλφαβητισμός μας όσο και η αντινομία (στο δείγμα της HSBC) ότι μολονότι οι νέοι δεν αποταμιεύουν, παρά μόνο για βραχυπρόθεσμη κατανάλωση, εντούτοις θεωρούν αποδοτικότερα τα συνταξιοδοτικά προγράμματα του ιδιωτικού τομέα τα οποία, όμως,  απαιτούν μακροχρόνια αποταμίευση. Περαιτέρω έρευνες, σε παγκόσμιο επίπεδο και με διαφοροποιήσεις μεταξύ χωρών, καταδεικνύουν τον οικονομικό αναλφαβητισμό και την πολιτική μας  άγνοια. Θα μου πείτε, ο καθένας είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Αυτό είναι μια δευτερεύουσα πλευρά της πλάνης. Η κύρια είναι ότι τα άτομα δρουν σε ομάδες και συλλογικότητες και με την αντίληψή τους αυτή εκλέγουν αντιπροσώπους και διαιωνίζουν την άγνοια έμπρακτα. Χωρίς περιστροφές, είμαστε σε λίμνες ημιμάθειας, τεχνασμάτων προώθησης επιχειρήσεων και κράτους και κατά βάση νομίζουμε ότι επιλέγουμε και πως η απόφασή μας είναι καθοριστική. Είμαστε κατακλυσμένοι από προκαταλήψεις, αναπόδειχτα στερεότυπα που διευκολύνουν τον έλεγχο, εξ ου και υποπίπτουμε σε θεωρίες ανέφικτου και συνομωσίας επιτρέποντας στα κοινωνικά δίκτυα να έχουν αυτή την ποιότητα που έχουν. 

Όχι βέβαια! Δεν απαιτείται να είμαστε όλοι κοινωνικοί, ή πολιτικοί επιστήμονες και οικονομολόγοι, άλλωστε δεν θα εξομαλυνόταν έτσι το βαθύτερο ζήτημα της ημιμάθειας. Ωστόσο έχουμε τη δυνατότητα και οφείλουμε να γνωρίζουμε με ποιο εκλογικό σύστημα ψηφίζουμε και ποια είναι η λειτουργία του, ότι το κόστος δεν είναι μόνο χρηματικό, ότι η δύναμη ενός έντιμου κράτους εξισορροπεί άλλες εγγενείς καταδυναστευτικές δυνάμεις που φύονται στην αγορά, ότι το κράτος δεν είναι απρόσωπο αλλά η μοναδική ελπίδα εκπροσώπησής μας στον αγοραίο κυκεώνα και πως τα δημόσια αγαθά μας περιμένουν στην προσωπική μας αστοχία, στην αδυναμία επιβίωσης και στην κατανομή πόρων, ακόμα κι αν δεν τα επιθυμήσουμε αλλά αναγκαστικά τα χρειαστούμε.

Εάν δει κανείς τυπικά το ζήτημα της παιδείας, ως προς τα ανωτέρω, θα πει πως η Ελλάδα μια χαρά το φροντίζει το γνωσιακό ζήτημα αφού έχει ήδη εντάξει στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών του Λυκείου το μάθημα "Πολιτική Παιδεία". Ωστόσο, αφορά ένα μάθημα στείρα διδασκόμενο στην πλειονότητα, ως προσθήκη ωρών όσων καθηγητών δεν συμπληρώνουν από τα μαθήματα αιχμής, τα πανελλαδικά εξεταζόμενα, και ως μια παπαρδολογία και αποστήθιση εάν τύχει και πέσει κανένα διαγώνισμα. Κρίμα! Θα μπορούσε μαζί με τα μαθηματικά και τη γλώσσα να είναι ο άξονας για κάθε μαθητή του μέλλοντος. 

Ο  λάθος τρόπος διαχείρισης των δημοσίων αγαθών (από το ίδιο το κράτος και τον ατομιστή πολίτη): Το δημόσιο προσφέρεται για λοβιτούρα και εκμετάλλευση ένθεν κακείθεν όταν δεν τηρείται η θεσμική του περιφρούρηση και όταν οι θεσμοί υφίστανται για το θεαθήναι. Όταν οι δομές αποτελούν οδούς για να τα "κονομήσουμε" ως ενδιάμεσοι, ως εργολάβοι κι ως "δημόσιοι λειτουργοί", πρέπει να είμαστε ανόητοι να πιστέψουμε ότι φταίει ο θεσμός των δημοσίων αγαθών. Εκτός κι εάν πειθόμαστε από αυτό, γιατί το δημόσιο πρέπει να απαξιωθεί και το ιδιωτικό συνάμα με το ατομικό να ανθίσουν συνακόλουθα με τα βραχυπρόθεσμα οφέλη, το αδιαμφησβήτητο ιδιωτικό μέγιστο κέρδος αλλά και τον αποκλεισμό μας. Ενδεικτικά δείτε: Από 1/11/2020 μέχρι και τις 28/2/2022, το ποσό των απευθείας αναθέσεων και κλειστών διαγωνισμών ανέβηκε κατά σχεδόν ένα δισ. ευρώ και ανέρχεται συνολικά στα 7.490 δισ., σύμφωνα με την Ενιαία Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων (ΕΑΑΔΗΣΥ) – δημοσίευση 30/06/2022. Επίσης, το ανώτατο Δημοσιονομικό Δικαστήριο  της χώρας, το Ελεγκτικό Συνέδριο,  διαπίστωσε σε έκθεσή του (Νοέμβριος 2023) πως μόνο για τα έτη 2021 - 2022 έγιναν 314.006 συμβάσεις με απευθείας ανάθεση ή με διαπραγμάτευση χωρίς προηγούμενη δημοσίευση προκήρυξης κόστους περίπου 4,5 δισ. ευρώ, κατόπιν ελέγχου σε  64 δημόσιους φορείς επί δείγματος 5.073 συμβάσεων, κυρίως στο χώρο της δημόσιας υγείας. Αυτό δηλαδή τι σημαίνει, ότι εάν όλη η υγεία ήταν ιδιωτική δεν θα είχαμε παρατράγουδα; Εκτός εάν αυτό βολεύει να γίνει πιστευτό! Αλίμονο δα! 

Για όλα αυτά και για κάποια ακόμα, οφείλουμε να διατηρούμε τον δημόσιο τομέα σε ποσοτική και ποιοτική επάρκεια. Το δημόσιο αγαθό πρέπει να συντηρηθεί εκτός εάν παράγεται από την εκάστοτε κυβέρνηση για κομματικό δέλεαρ και μετά … έχει ο Θεός! (δείτε την περίφημη εγκατάλειψη και κατάρρευση στα πάγια των ολυμπιακών αγώνων μέχρι τα δημόσια κτήρια …και βάλε). 

Ο πολίτης βέβαια, που κατά πλειοψηφία καταφρονεί το δημόσιο αγαθό, όταν το καταναλώνει του δίνει και καταλαβαίνει καθώς το αντιμετωπίζει σαν γονική παροχή. Το εξαντλεί, το ξεζουμίζει και το θεωρεί ιδιοκτησία του. Προφανώς, αυτή την αντίληψη έχει για το δημόσιο αγαθό ώστε να του καταστρατηγήσει ει δυνατόν την ιδιότητα του αδιαίρετου. Να μην κάνουμε σύγκριση με τους Ιάπωνες…αλλά εκεί θα μου πείτε είναι θέμα παιδείας, ενώ εδώ; Ακόμα και τον δημόσιο χώρο μπορούμε να περιορίσουμε υπέρμετρα και καταχρηστικά δημιουργώντας ένα απέραντο ιδιωτικό πάρκινγκ που να καλύπτει όλη την περιφέρεια του οικήματος ιδιοκτησίας μας, λες και περιμένουμε πελάτες για Super Market· και φυσικά παρκάροντας εκτός του χώρου αυτού… που να κάνεις μανούβρες τώρα. Κι όλα αυτά με ένα προστιματάκι στην πολεοδομία! 

Τέλος, για την πληροφόρηση, η αγορά προϋποθέτει ότι είμαστε απόλυτοι γνώστες. Εντούτοις, θεωρείτε ότι αυτό συμβαίνει κι ότι δεν είμαστε έρμαια των μεθόδων προώθησης και των δικτύων; Γνωρίζουμε ότι οι αγορές χαρακτηρίζονται από ασύμμετρη πληροφόρηση, κατά την οποία όλοι οι καταναλωτές δεν έχουν ίση πρόσβαση στην πληροφόρηση; Θα μου πείτε το δημόσιο μας δίνει τέτοια πληροφόρηση; Τουλάχιστον μας εκθέτει το budget του κάθε χρόνο αναλυτικά και με διαφάνεια κατά τον νόμο! Άραγε αναζητούμε αυτή τη διάχυτη πληροφόρηση ή μας αρκεί η άποψη των βολικών blogs; Το δημόσιο μάς πληροφορεί για τις διαπραγματεύσεις του πχ. για τα όρια του συμφώνου σταθερότητας. Μας ενδιαφέρει να γνωρίζουμε την επίπτωση του ορίου πρωτογενών αποτελεσμάτων ή δημοσίου χρέους προς ΑΕΠ, που δημοσιοποιούνται και καθορίζουν το δημοσιονομικό μας status και περεταίρω τι θα μπει και τι θα βγει από την τσέπη κα τα ταμεία μας; Ή μήπως αρκεί να κερδίζει η κομματική "ομάδα" μας και να χαιρόμαστε το εκλογικό πρωτάθλημα; 

Τι γνωρίζω για το δημόσιο; Όσα νομίζω ότι ξέρω για το ιδιωτικό αγαθό. Ποιος μας πληροφορεί, γιατί μας πληροφορεί, πόσο μας πληροφορεί; Εφόσον απαντηθεί αυτό τότε καταλήγουμε πως η πληροφορία έχει πολλή προωθητική σκόνη, ότι κρύβεται το κάθε ελάττωμα στο όριο της μη αθέμιτης ενέργειας, ότι κανείς δεν έχει την πολυτέλεια της πλήρους και έγκαιρης  γνώσης· άρα σχηματίζεται άποψη με βάση όσων πληροφοριών τεχνητά κυριαρχούν. Ειδικά όταν τα κοινωνικά δίκτυα είναι ολιγοπωλιακά, παραπλανητικά και τα πλείστα αμαθή, ή όταν βρεθούμε σε έλεγχο και λογοκρισία των παραδοσιακών ΜΜΕ από ένα κόμμα ή μια κυβέρνηση (κούφια ή ώρα).

Επομένως, ας μην γινόμαστε οπαδοί των μερών που συνιστούν μια κοινωνία κι ας αξιολογούμε με όσο γίνεται μεγαλύτερη γνωστική και αντικειμενική επάρκεια.  

Είναι ουτοπία η Ενέργεια να μην είναι ιδιωτικό αγαθό; Ωστόσο έπεται και το Νερό. Προοιωνίζονται πόλεμοι και νέα μετανάστευση από την σχετική του έλλειψη, η οποία θα εμφανιστεί πρόωρα από το προβλεπόμενο ενόσω γίνει ιδιωτικό. Κι εκεί να σε δω!

Συλλήβδην: Ο κακός φίλος δεν είναι η αιτία να καταβαραθρωθεί η έννοια της φιλίας, ο κακός σύντροφος δεν οδηγεί στην απομόνωση ως λύση, ο κακός διαχειριστής του δημοσίου δεν είναι η αιτία να ζούμε στην χώρα του απόλυτου ιδιωτικού και εξατομικευμένου και εν πάση περιπτώσει εάν φταίει η ριμάδα η κοινωνία (κατά το πασέ μότο της δεκαετίας του 1970) τότε ας μάθουμε (μάθουμε! όχι να ζητήσουμε αναπαραγωγή των λόγων μας) στους νεότερους ότι η κοινωνία δεν είναι μια μεσόκοπη κομπλεξική κακιά κυρία αλλά εμείς όλοι μας και το δημόσιο είναι συλλογική οντότητα και μέρος του εμείς οι ίδιοι! 

* Ο Δρ. Κωνσταντίνος V. Νικολόπουλος είναι συγγραφέας, καθηγητής Οικονομικών και Κοινωνικής Πολιτικής.