Αγαθά που δεν είναι εμπορεύματα (Μέρος Πρώτο)

Του Κωνσταντίνου V. Νικολόπουλου

Έρευνες στην Ελλάδα, παρουσιάζουν αντιφατικά τις θέσεις των κατοίκων της ως προς το πόσο δημόσιο επιθυμούν.

Καταρχήν, δεν θέλουν κράτος και αυτό είναι αποτέλεσμα διαρκές. Το δείγμα ζητάει λιγότερο δημόσιο, περιορισμό της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, λιγότερους φόρους, απόλυση των δημοσίων υπαλλήλων, ενώ συνάμα επιθυμεί υψηλές δημόσιες συντάξεις, μείωση των ορίων συνταξιοδότησης, επιδοτήσεις στις επιχειρήσεις και υψηλά επιδόματα στα νοικοκυριά. Ταυτόχρονα, επιθυμεί άμεση και αποτελεσματική παρουσία του κρατικού μηχανισμού στις κρίσεις, ισχυρή εθνική άμυνα, ενώ στην ερώτηση, ποια απασχόληση θεωρεί ασφαλή και γόνιμη για τους ίδιους, επιλέγει κατά πλειοψηφία το να είναι δημόσιοι υπάλληλοι. Προφανώς, πρόκειται για μια πλανεμένη αντίληψη και όχι για κάποιο πικάρισμα των ερωτώμενων, δεν είμαστε δα και τόσο χιουμορίστες. Μήπως όμως είμαστε τόσο αδαείς, ημιμαθείς σε σύγχυση και παρτάκηδες; Το πιθανότερο!

Ενδεχομένως, το να επιθυμεί κάποιος τον ρόλο του δημοσίου λειτουργού, ενώ ζητά με επίταση τη συρρίκνωση του δημόσιου εργατικού δυναμικού, εξηγείται είτε στο ότι κρίνει τη δική του συμβολή αποτελεσματικότερη είτε επειδή το δημόσιο, ως εργοδότης, τηρεί τα στοιχειώδη εργασιακά δικαιώματα σε σχέση με τον ιδιώτη, όχι επειδή είναι "καλό" αλλά επειδή είναι εκτεθειμένο στη δημόσια "θέα".

"Δει δη χρημάτων, ω Άνδρες Αθηναίοι, και άνευ τούτων ουδέν εστί γενέσθαι των δεόντων"

Από τη δεκαετία του 1980, η έννοια της αποδοτικότητας που αφορά σε ενέργειες με μικρότερο κόστος εξάλειψε το σενάριο ενός κρατικού μηχανισμού που σπαταλάει πόρους, που δημιουργεί δημοσιονομικά ελλείμματα ακόμα κι αν το κοινωνικό όφελος ήταν σημαντικό. Άλλωστε, και το ευρωπαϊκό προνόμιο του κράτους πρόνοιας άρχισε να δύει γοργά.  Έκτοτε, μια πιο ιδιωτικοποιημένη και με ιδιωτικοοικονομικά πρότυπα εικόνα του δημόσιου ανέθρεψε γενιές υπό τις επιταγές του New Public Management. Άλλωστε, αυτές οι αντιλήψεις διαμορφώνονται από συγκυρίες κατά ιστορικές περιόδους, έχοντας απόλυτα πολιτική χροιά. Πχ. Η δημόσια Υγεία έδωσε τα διαπιστευτήριά της διεθνώς στις περιόδους της πανδημίας, μολονότι δεν επενδύθηκε περαιτέρω προς την ανάπτυξή της αλλά εντούτοις υπήρξε φροντίδα να ξεχαστεί γρήγορα η ανεκτίμητη συμβολή της και να συνεχιστεί το έργο της συρρίκνωσής της.

Ξεφεύγει από τη σημερινή μας συζήτηση το αν χρειάζεται ή όχι και πόσο δημόσιο αλλά και τι είδους δημόσιο. Ας εστιάσουμε όμως στον καταστατικό, οικονομικό του ρόλο.  Όπως, στο να θέτει τους κανόνες του θεσμικού πλαισίου υπηρετώντας το ιδεολογικό πολιτικό σύστημα, να εξασφαλίζει σταθερότητα ώστε οι οικονομικές διακυμάνσεις να μην εκτροχιάζουν τον προγραμματισμό των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών, να αναδιανέμει έτσι τον πλούτο συμβάλλοντας στην οικονομική σταθερότητα και στην ευημερία όσο το δυνατόν μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού, να παράγει και να διανέμει δημοσιά αγαθά.

Είναι κοινώς αποδεκτό, το ότι η αγορά αφ’ εαυτού δεν διορθώνει κοινωνικά ζητήματα ακόμα κι αν επιτευχθεί η προσδοκώμενη ισορροπία της. Οι χιλιοειπωμένες ισορροπίες αφορούν κυρίως τεχνικό ζήτημα παρά μηχανισμούς εξασφάλισης ευημερίας. Οι ισορροπημένες και ελεύθερες αγορές δεν περιορίζουν την αδικία, ούτε σώνει και καλά αφορούν στο σύνολο των μελών αλλά πρωτίστως προκαλούν οφέλη σε όσους αντέχουν στη δυναμική διαδικασία! Προβλήματα πολιτικά και κοινωνικά δεν λύνονται από μόνα τους. Τα υφεσιακά χάσματα και οι κρίσεις, λόγου χάρη, δεν αποκαθίστανται από μόνα τους αλλά κι αν αυτό συμβεί μπορεί χρονικά να έχει καταδικαστεί μια γενιά στη φτώχεια και στον αποκλεισμό και ας μην ξεχνάμε ότι η ελεύθερη αγορά δεν ζυγίζει το βραχύ του ανθρώπινου βίου καθώς δεν την αφορά!

Από τα παραπάνω, ας εστιάσουμε στον ρόλο των δημοσίων αγαθών. Προφανώς, το δωρεάν είναι δελεαστικό για τον καθένα αλλά βέβαια αυτό εξαρτάται από τη χρησιμότητα και τα χαρακτηριστικά του αγαθού (υλικό και υπηρεσία) που προσφέρει το δημόσιο. Τα δημόσια αγαθά έχουν την ιδιότητα να μην αποκλείουν τους χρήστες με κριτήριο το πλήθος τους. Έτσι, η εθνική άμυνα έχει την ίδια αποτελεσματικότητα είτε αφορά δέκα εκατομμύρια πολίτες είτε οκτώ. Επίσης, το αγαθό δεν υφίσταται διαίρεση όταν καταναλώνεται. Από την άλλη μεριά, υπάρχουν αγαθά που δεν συμφέρει κανέναν ιδιώτη να τα παράγει καθώς δεν υπόσχονται κέρδος. Στο κλασικό παράδειγμα τής εθνικής άμυνας το αντίτιμο θα ήταν υπερβολικό ως προς το κόστος εξοπλισμού και η, ό μη γένοιτο, διανομή δεν θα ήταν τεχνικά δυνατό να αποκλείσει όσους δεν είχαν αγοράσει (συνδρομητές).

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά αφορούν αμιγή - γνήσια δημόσια αγαθά γιατί υπάρχουν και μη αμιγή εξ’ αυτών, όπως οι κλίνες ή οι ΜΕΘ ενός δημόσιου νοσοκομείου. Στην περίπτωση κρίσης δεν φτάνουν για όλους κι εκεί το ζήτημα είναι επίσης πολιτικό για τη δράση του κράτους όπως εάν θα συνεργαστεί με τον ιδιωτικό τομέα (και με τι είδους κριτήρια για τον πολίτη), εάν θα παράγει το ίδιο σε συναρτήσει κόστους/οφέλους ή εάν παράγει και μετά την κρίση νοικιάζει το πλεονάζον προϊόν στον ιδιωτικό τομέα. 

Η παραγωγή και διανομή δημοσίων αγαθών ακόμα και για όσα παρέχονται από την αγορά (πχ. εκπαίδευση) έχει ισχυρό αναδιανεμητικό ρόλο αλλά συμβάλλουν (κατά τους μετακεϋνσιανιστές)  στην άσκηση οικονομικής πολιτικής (μεταβολή επενδύσεων, κατανομή παραγωγικών συντελεστών, μεταβολή εισοδήματος οικονομίας). 

Και ποιος δεν θέλει τα παραπάνω; Ιδιαίτερα όταν συνάγεται, ότι η συνύπαρξη ιδιωτικού και δημοσίου είναι απαραίτητη για την ευημερία! 

Τρεις παράγοντες συμβάλλουν στην αντινομία! Η παιδεία μας, ο λάθος τρόπος διαχείρισης των δημοσίων αγαθών (από το ίδιο το κράτος και τον ατομιστή πολίτη) και η λάθος πληροφόρηση. 

Στην αμέσως επόμενη κουβέντα μας, θα συζητήσουμε περισσότερο γι’ αυτούς τους παράγοντες. Έως τότε, ας συλλογιστούμε μια απόλυτα ιδιωτικοποιημένη κοινωνία στην οποία η παιδεία, η υγεία και η ασφάλιση είναι μόνο ιδιωτικά αγαθά, που απαιτούν αντίτιμο για να καταναλωθούν, είναι ανταγωνιστικά και μάλιστα σε πολλές ποιότητες ανάλογα με το βαλάντιο. Επίσης, οι φόροι ελάχιστοι, τα επιδόματα ανύπαρκτα και οι επιδοτήσεις επίσης, ενώ διασώσεις τύπου ΑΙG, ING και Fortis με έκτακτο νόμο οικονομικής σταθεροποίησης το 2008 δεν θα υφίστανται. Επίσης, οι διορθώσεις των αγορών είναι αυτόνομες (ελεύθερες) δίχως κρατική παρέμβαση και ο μόνος που μπορεί να τις καταστρατηγεί (κυρίαρχος πλέον στην "τροφική" αλυσίδα) να είναι ο ιδιώτης με την ολιγοπωλιακή του ισχύ. Το συρρικνωμένο και μηδαμινό κράτος θα φροντίζει μόνο την εθνική άμυνα αφού κανείς δεν θα την αναλαμβάνει με αγοραία κίνητρα, το κυρίαρχο δόγμα θα είναι το εξελικτικό της προσαρμογής Creative Destruction (Joseph Schumpeter, 1883 - 1950).  Είναι άραγε αυτό ένα δυστοπικό σενάριο ή μια εγγύηση κοινωνικής ευημερίας; 

* Ο Δρ. Κωνσταντίνος V. Νικολόπουλος είναι συγγραφέας, καθηγητής Οικονομικών και Κοινωνικής Πολιτικής.