Ποιος είναι ο ρόλος του αρχιτέκτονα στις περιβαλλοντικές προκλήσεις του σήμερα; Πώς τα κτίρια μπορούν να συμβάλουν στη βιωσιμότητα των πόλεων; Η Αθήνα, μία πόλη με εμφανή έλλειψη πρασίνου, μπορεί να αλλάξει; Σε αυτά και σε άλλα σύγχρονα ερωτήματα απαντά ο Δημήτρης Ποτηρόπουλος, αρχιτέκτονας, επικεφαλής του πολυβραβευμένου γραφείου Potiropoulos+Partners.
- Ποια είναι η σχεδιαστική φιλοσοφία σας; Πώς ευημερεί ο άνθρωπος στα κτίριά σας;
Σημασία για μας έχει η αξία των βιωμάτων που μπορεί να προκαλέσει η αρχιτεκτονική, όπως αντίστοιχα σημασία έχει ο βιωμένος χρόνος στη ζωή και όχι ο χρόνος γενικά και αόριστα. Στόχος μας είναι να ανεβαίνουμε κατά το δυνατόν συνεχώς επίπεδα επινοητικότητας -έτσι παραμένει κανείς δημιουργικός- και το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας να βελτιώνει τη ζωή του χρήστη με έναν πολύπλευρο, αυθεντικό και βιώσιμο τρόπο. Δεν μας ενδιαφέρει να προσφέρουμε μέσα από τον σχεδιασμό μας έναν "αντικατοπτρισμό" της παρούσας στιγμής, θέλουμε να διερευνούμε αυτό που δυνητικά μπορεί να συμβεί σε "μελλοντικό χρόνο" προκειμένου να ικανοποιούμε νέες ανάγκες. Αν σκοπός της τέχνης είναι να δώσει στη ζωή σχήμα, όπως είχε πει ο Σαίξπηρ, σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να δίνει στην ύλη ζωή. Μας απασχολεί η εμπειρία που εισπράττει κανείς συνολικά από την ποιητική του χώρου και των υλικών.
- Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι σημαντικότερες περιβαλλοντικές προκλήσεις με τις οποίες βρίσκεται αντιμέτωπος ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και πώς πρέπει να απαντήσει σε αυτές, ώστε να είναι βιώσιμος;
Να πούμε καταρχήν ότι σε οντολογικό επίπεδο ο βιώσιμος σχεδιασμός δεν προτείνει κάτι ριζικά καινούργιο, αλλά επιστρατεύει διαθέσιμα μέσα για να ανακυκλώσει ήδη αποκτημένη γνώση. Οι ιδέες της προσαρμοστικότητας του σχεδιασμού απέναντι στο κλίμα, στο περιβάλλον και στην κοινωνία, της αρμονικής συνύπαρξης των μερών σε μια ολότητα, και της απαλλαγής από το "περιττό", είναι γνωστές ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα.
Ο βίαιος εκμοντερνισμός της αστικής ζωής, με όποια επακόλουθα, αναδεικνύει στις ημέρες μας το φλέγον θέμα της επανασύνδεσης της αρχιτεκτονικής με αναγκαία, επιβιωτικά αρχέτυπα - για παράδειγμα, την σχέση μας με τη φύση. ‘Όπου και το διακύβευμα, όπως το αντιλαμβάνομαι. Αναφέρομαι σε μια αρχιτεκτονική, που όσο αντιφατικό και αν ακούγεται σε συνάρτηση με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, επιμένει να αφυπνίσει σχέσεις που λόγω της μηχανοποίησης των διαδικασιών και του σύγχρονου τρόπου ζωής έχουν παραμεληθεί. Που εμπεριέχει στη φιλοσοφία της την έννοια της "μητέρας-φύσης" εστιάζοντας στη σύνδεση του ανθρώπου με τη βιωματική, εμπειρική κατανόηση των πραγμάτων, ειδικότερα όσων συναποτελούν τον φυσικό μας περίγυρο ή προέκτασή του. Σήμερα, όταν η περιβαλλοντική καταστροφή θέτει σε αμφισβήτηση την κοινή πεποίθηση ότι ο μελλοντικός χρόνος είναι άπειρος, βρισκόμαστε στη χρονική στιγμή που πρέπει κανείς να υποδείξει τέτοιες δυνατότητες υπέρβασης, εκεί όπου η σημερινή λογική συναντάει αδιέξοδα. Ώστε η αρχιτεκτονική να αποτελεί όχημα ευημερίας.
- Κυκλική οικονομία, εναλλακτικές πηγές ενέργειας, επανάχρηση, κ.ο.κ. Πώς επηρεάζουν όλα αυτά την αποστολή της αρχιτεκτονικής για βιώσιμες πόλεις;
Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, οι ήπιες μορφές ενέργειας, η ανακύκλωση, η επανάχρηση, η βιώσιμη συνεργασία της αρχιτεκτονικής με τις κοινωνικές και εναλλακτικές υλικοτεχνικές παραμέτρους, η επανασύνδεση της ζωής μας με τη φύση, αποτελούν σήμερα κεντρικό ζητούμενο στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Ανάμεσα σε όλα αυτά, απαραίτητη προϋπόθεση για να εξασφαλίζεται επάρκεια φυσικών πόρων και να συνεχίσει να αναπτύσσεται η κοινωνία μας με σταθερότητα και διάρκεια είναι να ακολουθηθεί μια νέα λογική ανάπτυξης που θα μειώνει την ανάγκη για άντληση πόρων με μεγάλο περιβαλλοντικό και οικονομικό αντίκτυπο.
Η διατύπωση προτάσεων που θα σέβονται με έναν ολιστικό τρόπο το περιβάλλον και την κοινωνία συνιστά πλέον κυρίαρχο αίτημα. Oι ιδέες της ολιστικότητας στην αντιμετώπιση των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών ζητημάτων εντοπίζονται σε σχεδιαστικές προσεγγίσεις, οι οποίες συνθέτουν γνώση από τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, τα οικονομικά, τις πολιτικές και διοικητικές επιστήμες, και τους τεχνολογικούς κλάδους, βασιζόμενη στην υπόθεση της επιρροής που έχουν στο βιώσιμο σχεδιασμό τα πέντε βασικά στοιχεία: φύση, άνθρωπος, κοινωνία, κτίρια, δίκτυα.Στο πλαίσιο αυτό η αρχιτεκτονική πρακτική οφείλει να υπηρετήσει την κοινωνία με νέα ηθική και συνείδηση και να απαλλαγεί από τα δεσμά μιας άκαμπτης τεχνο-κεντρικής νοοτροπίας και της συνήθως αυτοαναφορικής σχεδιαστικής τάσης που έχουμε οι αρχιτέκτονες.
- Πώς τα αντιλαμβάνεστε όλα αυτά στην πράξη, με σκοπό να ικανοποιήσετε τις επιταγές του βιώσιμου σχεδιασμού;
Δεν πιστεύω στις εντυπωσιακές χειρονομίες. Στη σύγχρονη εποχή, καθώς απομακρυνόμαστε υπό την πίεση της τεχνολογικής έκρηξης όλο και περισσότερο από τον φυσικό, ή αν θέλετε, τον φυσιολογικό τρόπο ζωής, και ενώ ο ίδιος ο πλανήτης αντιδρά, η αρχιτεκτονική θα πρέπει να κινηθεί προς τα "πίσω", όπως θα έλεγε ο Pallasmaa, προς μία "αρχέγονη εικόνα".
Ο σχεδιασμός που χαρακτηρίζεται ως "βιώσιμος" υποδηλώνει την αναζήτηση τρόπων σύνδεσης της αρχιτεκτονικής με τα ρεύματα σκέψης της εποχής, υπερβαίνοντας τις αντιλήψεις που ισχύουν από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά. Για μένα αυτό που παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον στην πόλη και την αρχιτεκτονική είναι να έχει την ικανότητα να μεταμορφώνεται, να είναι ανοιχτή στις σύγχρονες προκλήσεις και στην εσωτερική αλλαγή. Να μπορεί να προσαρμόζεται στις ανάγκες της κοινωνίας. Υπάρχει δυνατότητα ροής και εξέλιξης έτσι, αφήνοντας τη ζωή να περνάει μέσα της, υπάρχει δυνατότητα ανανέωσης, υπάρχει θετική δυναμική. Η αρχιτεκτονική δεν πρέπει να εμποδίζει ή να διακόπτει τις ζωτικές διαδικασίες που συντελούνται ή οφείλουν να συντελούνται. Δεν χρειαζόμαστε νέα, μεγάλα, "υπερ-σχεδιασμένα" κτίρια και συγκροτήματα στις πόλεις. Πράσινο χρειαζόμαστε, και επαφή με τη φύση. Πρέπει να μας απασχολήσει, πώς μπορούμε να φτιάξουμε χώρους που θα κάνουν ευτυχισμένους τους ανθρώπους, με φυσικό φως, καλές συνθήκες υγιεινής, αίσθηση ελευθερίας, με τη φύση παρούσα.
- Πιστεύετε ότι υπάρχει τρόπος να βελτιωθεί η κατάσταση της Αθήνας, να αντιμετωπιστούν τα χρόνια προβλήματά της;
Μόνο θεσμικά και με σοβαρότητα μπορεί να αλλάξει η Αθήνα. Σε αντίθεση με τη νοοτροπία μας, αλλού, όπως στις σκανδιναβικές χώρες, η αρχιτεκτονική αποτελεί όχημα κοινωνικής και πολιτισμικής χειραφέτησης. Το κράτος επενδύει δυναμικά, τόσο σε αστικές αναπλάσεις όσο και σε υποδομές, επενδύει και στην αρχιτεκτονική επιλέγοντας αναπτύξεις που έχουν πολλαπλασιαστικά οφέλη. Βλέπε την περίπτωση του Rotterdam.
Θα αναφερθώ όμως και στο παράδειγμα της Ιταλίας: Γύρω στο 2000, η τότε Ιταλική κυβέρνηση έδωσε στη δημοσιότητα ένα φιλόδοξο σχέδιο νόμου με τίτλο "Νόμος-Πλαίσιο για την Αρχιτεκτονική Ποιότητα", που διαπραγματευόταν την πολιτισμική σημασία της αρχιτεκτονικής και τη σχέση της με την κοινωνία και το περιβάλλον. Μεταξύ άλλων, το σχέδιο νόμου, που ατυχώς έμεινε στα χαρτιά, προέβλεπε την αναγνώριση εκ μέρους της Πολιτείας της ιδιαίτερης αξίας ενός σύγχρονου αρχιτεκτονικού έργου, τη βράβευση δημόσιων ή ιδιωτικών αρχιτεκτονημάτων, μαθήματα στα σχολεία σχετικά με την περιβαλλοντική, πολεοδομική και αρχιτεκτονική κουλτούρα κ.ά.
Τα θέματα που απασχολούν τον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό σε άλλα κράτη -εστιάζω ειδικότερα στην κεντρική τους διοίκηση- απέχουν δυστυχώς πολύ από τους ρηχούς προβληματισμούς και τις ξεπερασμένες αντιλήψεις των δικών μας αρμοδίων.
- Τι θα αλλάζατε στην Αθήνα, αν είχατε τον τρόπο; Τι θα κρατούσατε;
Ως προς το δεύτερο σκέλος της ερώτησης, θα κρατούσα και θα αποκαθιστούσα ότι έχει διασωθεί από την ιστορία της, ακόμη και απλές "λαϊκές" κατοικίες, έστω και αν αυτό κόστιζε μία περιουσία στο Ελληνικό δημόσιο.
Από εκεί και πέρα, το τι πρέπει να αλλάξει στην Αθήνα νομίζω ότι ήδη έχει απαντηθεί. Να προσθέσω, με αφορμή την επίκαιρη συζήτηση για τη λεγόμενη "Αθηναϊκή Ριβιέρα" και το project του Ελληνικού, την ανάγκη να αποκατασταθεί η ευαίσθητη σχέση πόλης-φύσης, ή γενικότερα δομημένου χώρου-φύσης, σε όλη τη χώρα, ειδικότερα όμως στην Αθήνα των τεσσάρων εκατομμυρίων κατοίκων, με τα νησιά του Αργοσαρωνικού και τις ακτές της Πελοποννήσου και της Εύβοιας να βρίσκονται σε απόσταση αναπνοής. Ο συνδετικός κρίκος αυτής της τόσο κρίσιμης οργανικής ένωσης μόνο το παράκτιο Αττικό μέτωπο μπορεί να είναι, εξού και η σημαντικότητά του. Προκειμένου η πόλη να μπορέσει να ανοιχτεί στην κοντινή της θάλασσα και στα πανέμορφα τοπία που την περιβάλλουν.
- Πρόσφατα το γραφείο σας βραβεύτηκε από το διεθνές "Design&Build"ως το πιο καινοτόμο στην Ελλάδα. Τι συνιστά για εσάς καινοτομία;
Αντί "καινοτομία" θα χρησιμοποιούσα τον όρο "νεωτερικότητα". Ως ιδέα η νεωτερικότητα οφείλει τη διάρκειά της στην αυτοαμφισβήτησή της, στη συνεχή επανερμηνεία του παρελθόντος. Ό,τι κληρονομούμε ιστορικά δεν μας προσφέρεται τελεσίδικα, υπόκειται σε επανεξέταση και αναθεώρηση. Νεωτερικότητα σημαίνει να μπορούμε να απαλλαγούμε από ιδεοληψίες, από δόγματα, από τις συνήθειες και τους αυτοματισμούς μας, απ’ ό,τι μας είναι εύκολο. Να θέλουμε να πειραματιστούμε, ακόμη και για ένα εξιδανικευμένο μέλλον που δεν θα έρθει ποτέ, έστω και για την υπόσχεσή του.Η νεωτερικότητα δεν συναντάται σε συντηρητικές κοινωνίες, εμπεριέχει την κουλτούρα του "ρίσκου", προϋποθέτει πολλαπλότητα επιλογών και όχι ανεξέταστη αποδοχή.
