Η Ευρώπη και ο Νομικισμός της - Πώς η Ευρώπη εγκλωβίστηκε στους κανόνες της

Του Κωνσταντίνου Κοκκινοπλίτη

Σε πρόσφατη ημερίδα στις Βρυξέλλες για τη διαχείριση των κοινοτικών πόρων, η αίθουσα ασφυκτικά γεμάτη από στελέχη και λειτουργούς των 27 κρατών μελών απεικόνιζε με ακρίβεια τον ευρωπαϊκό διοικητικό μικρόκοσμο. Παρουσιάσεις γεμάτες ορολογία και συμμόρφωση διαδέχονταν η μία την άλλη. Η συζήτηση σε γλώσσα τεχνικών όρων και κανονιστικής αργκό περιστρεφόταν αποκλειστικά γύρω από διαδικασίες, παραγράφους και άρθρα. Μια εκδήλωση καθαρού νομικισμού, χωρίς καμία σχεδόν ουσιαστική αναφορά στο αποτέλεσμα, στον κοινωνικό ή οικονομικό αντίκτυπο, στο νόημα του ίδιου του εγχειρήματος. Μια ζωντανή απόδειξη της ευρωπαϊκής προσήλωσης στη μορφή αντί στην ουσία. Εκεί που οι άλλοι οικοδομούν με αποφασιστικότητα, η Ευρώπη σταματά με επιμέλεια. Μια ήπειρος που φοβάται την πράξη περισσότερο απ’ ό,τι το λάθος.

Το παράδειγμα αυτό γίνεται πιο σαφές όταν συγκριθεί με την άλλη πλευρά του κόσμου. Στο βιβλίο Breakneck: China’s Quest to Engineer the Future ο Dan Wang (2025) αποτυπώνει με εντυπωσιακή καθαρότητα τη βαθιά πολιτισμική διάσταση της αντιπαράθεσης Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών. Tη νομική κουλτούρα απέναντι στη μηχανική λογική. Η Κίνα εμφανίζεται ως διοικητική μηχανή μηχανικών που αντιλαμβάνονται τη λογική της ύλης και της παραγωγής, στελεχωμένη από μηχανικούς, ανθρώπους που κατανοούν τη φυσική, τα μαθηματικά, τη λογική του κόσμου που παράγει πράγματα. Ένα κράτος όπου οι τεχνοκράτες της εξουσίας αντιμετωπίζουν την κοινωνία όπως ένα έργο με αρχή και τέλος, κάτι που μπορεί να σχεδιαστεί, να διορθωθεί, να ανακατασκευαστεί. Μια Κίνα που χτίζει το μέλλον της γύρω από τους μηχανικούς. Αντίθετα, οι ΗΠΑ λειτουργούν μέσα από μια κουλτούρα ρυθμιστικής διαχείρισης, όπου η πρόοδος ρυθμίζεται από επιτροπές, άδειες και ερμηνείες νόμων.

Ο Wang δεν εξυμνεί ούτε καταδικάζει. Δείχνει πως η τεχνοκρατική ταχύτητα της Κίνας και η ρυθμιστική ακινησία της Αμερικής είναι δύο όψεις του ίδιου διλήμματος. Η πρόοδος καθορίζεται τελικά από την ισορροπία ανάμεσα στον μηχανικό που χτίζει και στον νομικό που επιτρέπει.

Με παραδείγματα όπως οι σιδηρόδρομοι υψηλής ταχύτητας και οι ουρανοξύστες του Shenzhen και τα δίκτυα τεχνογνωσίας της κινεζικής βιομηχανίας, το βιβλίο αποκαλύπτει κάτι βαθύτερο: ότι ο αιώνας μας δεν θα ανήκει σε εκείνους που φαντάζονται το μέλλον, αλλά σε εκείνους που το κατασκευάζουν.

Η απάντηση δεν είναι να μιμηθούμε. Δεν πρέπει να αντιγράψουμε τυφλά την τεχνοκρατική αυστηρότητα, το συγκεντρωτισμό και την περιορισμένη θεσμική λογοδοσία της Κίνας, αλλά να ανακτήσουμε τη δημιουργική μας αυτοπεποίθηση μέσα στο πλαίσιο των δημοκρατικών μας θεσμών.

Από την κινεζική τεχνολογική αυτοπεποίθηση περνάμε στην ευρωπαϊκή ανασφάλεια του κανόνα, μια ήπειρος που μοιάζει να έχει ξεχάσει τη δική της δημιουργική τόλμη. Από την εμμονή με το νομικό σκέλος μέχρι τη γραφειοκρατική παράλυση των Βρυξελλών, η ήπειρος των κανόνων έχει αποκοπεί από την πράξη.

Για ποια αποτελεσματικότητα μπορούμε να μιλήσουμε όταν το μόνο που μας απασχολεί είναι το τυπικό μιας διαδικασίας, κι όχι αν το αποτέλεσμα κινείται στη σωστή κατεύθυνση; Η Ευρώπη νομοθετεί, επιθεωρεί, συμμορφώνει. Δεν χτίζει, δεν καινοτομεί, δεν ρισκάρει. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το European Hydrogen Strategy που ξεκίνησε με φιλόδοξους στόχους για την ενεργειακή μετάβαση έχει εγκλωβιστεί σε διαδικασίες αδειοδότησης και κανονιστικά φίλτρα. Τα έργα υδρογόνου καθυστερούν όχι λόγω τεχνολογικών δυσκολιών, αλλά λόγω ρυθμιστικής κόπωσης. Το πείραμα χάνεται μέσα στην έγκριση.

Κάποτε οι Ευρωπαίοι έβλεπαν τον κόσμο ως πρόκληση προς κατάκτηση· τώρα τον βλέπουν ως παράβαση προς διόρθωση. Η παραγωγική φαντασία αντικαταστάθηκε από τη νομική ορθότητα. Στις επιτροπές και στα υπουργεία επικρατεί το δόγμα του "να μη γίνει λάθος" όχι του "να γίνει σωστό". Οι μηχανικοί, οι άνθρωποι της ύλης και της πράξης, χάνονται μέσα σε φόρμες, προκηρύξεις και compliance reports.

Το αποτέλεσμα είναι έργα που καθυστερούν, επενδύσεις που αναβάλλονται, τεχνολογίες που χάνονται πριν δοκιμαστούν. Μια ήπειρος που δεν εμπιστεύεται πια τη δημιουργική της δύναμη. Μια Ευρώπη που δεν κατασκευάζει αλλά ερμηνεύει. Που δεν πειραματίζεται αλλά επιθεωρεί. Που αντί να προετοιμάζεται για το μέλλον, το νομοθετεί γραμμή προς γραμμή.

Ο θεσμικός λαβύρινθος. Μια εύστοχη μεταφορά για το πώς η νομική ακαμψία και η υπερβολική ρύθμιση έχουν πλέξει την Ευρώπη σε ένα περίπλοκο δίκτυο κανόνων. Στο όνομα της διαφάνειας η Ευρώπη μετατράπηκε σε θεσμικό λαβύρινθο. Ο μέσος Ευρωπαίος αξιωματούχος είναι νομικός ή πολιτικός επιστήμονας. Η Ευρώπη διοικείται από νομικούς, όχι από δημιουργούς.

Στην Κίνα, περισσότεροι του 40% των αποφοίτων πανεπιστημίων ανήκει σε κλάδους STEM, στην Ευρώπη, περίπου το 22%. Το δόγμα του μηχανικού —"test, build, iterate”— έχει αντικατασταθεί από το δόγμα του νομικού —"consult, review, approve”. Έτσι χάνεται η ταχύτητα, η τόλμη, η φαντασία. Η ουσία της καινοτομίας.

Όσοι συμμετέχουν σε ανταγωνιστικά Ευρωπαικά προγράμματα όπως το Horizon Europe και το Digital Europe, διαπιστώνουν οδυνηρά ότι η δημιουργικότητα πνίγεται σε φόρμες και εγκρίσεις, η καινοτομία σε αρχεία excel.

Από την ενεργειακή μετάβαση έως τις δημόσιες συμβάσεις, επικρατεί κανονιστικός φετιχισμός. Η πεποίθηση ότι κάθε πρόβλημα λύνεται με έναν νέο κανονισμό.

Αν η Ευρώπη πάσχει από θεσμική πολυπλοκότητα, η Ελλάδα ζει την υπερβολή της. Εδώ, ο νομικισμός δεν είναι τάση· είναι τρόπος ζωής. Από μια πολεοδομική άδεια έως μια ερευνητική δαπάνη, κάθε βήμα μετατρέπεται σε γραφειοκρατική οδύσσεια.

Ένας μηχανικός αφιερώνει περισσότερο χρόνο στην ερμηνεία διαταγμάτων παρά στο σχέδιο. Κάθε πολεοδομική υπόθεση μοιάζει με διδακτορικό στα νομικά.. Στρατιές νομικών παράγουν γραφειοκρατία με αυτοπεποίθηση και στόμφο, ενώ η καθημερινότητα του πολίτη μένει στάσιμη.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (EIB Investment Survey 2024 – Greece Overview), το 63% των ελληνικών επιχειρήσεων απασχολεί προσωπικό αποκλειστικά για την κατανόηση της νομοθεσίας. Από το 1975, η χώρα έχει εκδώσει πάνω από 5.000 νόμους και 21.000 Προεδρικά Διατάγματα με περισσότερες από 75.000 σελίδες νομοθεσίας ετησίως.

Και μια εικόνα που τα λέει όλα: 83 δικηγόροι στη Βουλή, 40 γιατροί και μόλις 25 μηχανικοί. Μια Βουλή που θυμίζει περισσότερο δικαστήριο, με τους γιατρούς να προσπαθούν να τη διατηρήσουν στην εντατική, παρά χώρο λήψης αποφάσεων.

Το τίμημα της ακινησίας — χαμένη ανταγωνιστικότητα, τεχνολογική παρακμή. Η Ευρώπη επιβραδύνει, βλέποντας τους άλλους να καινοτομούν

Πριν συνεχίσουμε στο πιο φιλοσοφικό επίπεδο, αξίζει να θυμηθούμε πώς το περιγράφει ένας στοχαστής που δεν χαρίζεται σε κανέναν: Ο Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ συνοψίζει το ευρωπαϊκό δράμα: "Business leads to technology, and technology leads to science — through trial and error. The minute you formalize a system, the bureaucrats take over — no longer the inventors."

Αντί για πειραματισμό, διαδικασίες. Αντί για ρίσκο, συμμόρφωση. Αντί για δημιουργία, φόβος. Η Ευρώπη νομίζει πως μειώνει τον κίνδυνο περιορίζοντας τη μεταβλητότητα· στην πραγματικότητα, εξαλείφει τη δυνατότητα εξέλιξης.

Το Green Deal και ο Digital Transition υπόσχονται κυριαρχία χωρίς βιομηχανική βάση. Η Ευρώπη πρωτοπορεί στους νόμους για την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά όχι στην ίδια την τεχνητή νοημοσύνη. Εξάγουμε πρότυπα, εισάγουμε τεχνολογίες.

Η νομοκρατία υπήρξε και παραμένει από τα θεμέλια της ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Η ευρωπαϊκή νομιμότητα διασφαλίζει δικαιώματα, περιορίζει αυθαιρεσίες, δημιουργεί προβλεψιμότητα. Το ζήτημα φυσικά και δεν είναι να εγκαταλείψουμε τους κανόνες, αλλά να τους υποτάξουμε στην πράξη· να περάσουμε από το "μη γίνει λάθος" στο "να γίνει σωστό".

Η απάντηση δεν είναι να μιμηθούμε την τεχνοκρατική αυστηρότητα της Κίνας· είναι να ανακτήσουμε τη δημιουργική μας αυτοπεποίθηση μέσα στους δημοκρατικούς μας θεσμούς.

Η Ευρώπη οφείλει να ξαναγίνει μηχανικός του ίδιου της του μέλλοντος. Αν θέλουμε η ήπειρός μας να ξαναγίνει ήπειρος δημιουργών, πρέπει πρώτα να πιστέψει στη δύναμη της πράξης. Δεν χρειάζεται περισσότερους νόμους· χρειάζεται ανθρώπους που δημιουργούν. Μηχανικούς, επιστήμονες, εφευρέτες που πιστεύουν ότι ο κόσμος αλλάζει μέσα από το πείραμα, όχι μέσα από το ΦΕΚ.
Ίσως αυτό να είναι το τίμημα του ευρωπαϊκού ονείρου που κάποτε ένωσε λαούς και τώρα χάνεται πίσω από το γράμμα του νόμου. Γιατί το μέλλον δεν θα το γράψουν όσοι γνωρίζουν πώς να νομοθετούν, αλλά όσοι ξέρουν πώς να κατασκευάζουν.

Πηγές και αναφορές
•UNESCO Institute for Statistics (2023), στοιχεία αποφοίτων STEM ανά χώρα.
•OECD, Education at a Glance 2023, Table B4.3: ποσοστό αποφοίτων σε τεχνικά και επιστημονικά πεδία.
•Eurostat (2023), Science and Technology Graduates by Field of Study.
•European Commission, Human Resources Report 2022.
•Bruegel (2021), Who Governs Europe? Composition and Expertise in EU Institutions.
•European Investment Bank (2024), EIB Investment Survey 2024 – Greece Overview.
•Βουλή των Ελλήνων (2024), Στατιστικά στοιχεία σύνθεσης του Κοινοβουλίου.

*Ο κ. Κωνσταντίνος Κοκκινοπλίτης είναι διευθυντής των εταιρειών Seven Sigma και RISE και πρώην Γενικός Γραμματέας Έρευνας και Τεχνολογίας.