Παλιοί και επόμενοι στο ελληνικό κράτος - και οι χρεοκοπίες του(ς)

Του Γιάννη Γούση*

Τον τίτλο "Παλιοί και επόμενοι" έδωσε ο αρθρογράφος Άγης Βερούτης σε άρθρο του (Capital, 23/10), με αφορμή επιστολή του αναγνώστη Μ.Μ. αναφορικά με το βασικό αίτιο της πρόσφατης χρεοκοπίας του ελληνικού κράτους. Αυτός ο τίτλος συμπυκνώνει το διά ταύτα της γνώμης του επιστολογράφου και συγκεκριμένα: "Φυσικά από ιδρύσεως του νεοελληνικού κράτους η ιστορία επαναλαμβάνεται: η νέα γενιά χρωστάει στην παλιά γενιά. Ανέκαθεν οι παλιοί φέσωναν τους επόμενους (βλέπε δάνεια)." Κάτι που επιβεβαίωσε, πάντα κατά τον επιστολογράφο, η "τιμημένη γενιά της μεταπολίτευσης ή Πολυτεχνείου ή "σοσιαληστρική” γενιά...", με τη δημιουργία του "φαραωνικού συνταξιοδοτικού της ρωμιοσύνης." 

Στο ερώτημά του "Τις πταίει", ο Μ.Μ. δίνει ο ίδιος την απάντηση: "Αυτό που πραγματικά φταίει αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της κουλτούρας και τρόπου σκέψης του ρωμιού: "μαμαδίλα”, οικογενειοκρατία, γεροντοκρατία." Και καταλήγει στο ότι "Δεν βγάζουμε άκρη, μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα", μιας και "Εν Ελλάδι έχει ριζώσει αυτή η κουλτούρα, ήδη από ιδρύσεως του κράτους πριν 200 χρόνια...", δηλαδή η νοοτροπία του "μας χρωστάτε επειδή σας γεννήσαμε"". 

Πιστεύοντας, ότι έχοντας μεταφέρει την ουσία του σκεπτικού του επιστολογράφου, επανέρχομαι στον Άγη Βερούτη, ο οποίος στον επίλογο του συγκεκριμένου άρθρου, θέτει ευθέως την ερώτηση "Εσείς τί πιστεύετε;". 

Επιθυμώντας να συμβάλλω σ’ έναν δημιουργικό διάλογο, θα προσπαθήσω, λοιπόν, ν’ απαντήσω κι εγώ ευθέως μεν, μεταφέροντας δε, τις γνώσεις και τη σοφία του αείμνηστου ιστορικού και στοχαστή Γιώργου Δερτιλή. Ο οποίος, το 2016 έδωσε συνέντευξη στην Athens Voice για τις πτωχεύσεις της Ελλάδας και τη νεότερη ιστορία της χώρας με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του "Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις 1821-2016", (εκδόσεις Gutenberg). Η Αγγελική Μπιρμπίλη, αναφέρει σε επικαιροποιημένο άρθρο σε συνέχεια της συνέντευξης (21/2/23): 

" … διαβάζοντας συμπυκνωμένη σε 150 σελίδες τη νεότερη ιστορία μας συνειδητοποιώ ότι ζούμε μια επαναλαμβανόμενη φαύλη σπείρα. Μια δίνη που στροβιλίζεται γύρω από τον άξονα πόλεμος - πτώχευση - αναδιάρθρωση χρέους υπό διεθνή δημοσιονομικό έλεγχο - (δύσκολη) ανάκαμψη - υπερχρέωση - νέα πτώχευση κ.ο.κ. Η Ελλάδα από τη συγκρότησή της σε κράτος πτώχευσε επτά φορές (οι έξι οφείλονταν στις στρατιωτικές δαπάνες που ήταν συνεχώς, επί ενάμιση αιώνα, από τις υψηλότερες στον κόσμο) και βίωσε αντίστοιχες με τη σημερινή κρίσεις. Αν γνωρίζαμε άραγε τα σφάλματα που οδήγησαν στις έξι πρώτες πτωχεύσεις της Ιστορίας μας, θα είχαμε αποφύγει την έβδομη;"

Εισερχόμαστε, λοιπόν, στη μηχανή του χρόνου για το ταξίδι μας στο παρελθόν, έχοντας ως αφετηρία τις αρχές του 19ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια του οποίου, καταφέραμε να δημιουργήσουμε, εκ του μηδενός, αρχικά την, "μικρά και πτωχή πλην τίμια", Ελλάδα ως αποτέλεσμα "καισαρικής τομής κοσμοϊστορικών εξελίξεων" (1821 – 1830). Ενώ "προλάβαμε", στα πρώτα εβδομήντα χρόνια ύπαρξης του ελληνικού κράτους (επεκτεινόμενου με πολέμους και μη), να πτωχεύσουμε τρεις φορές (1827, 1844, 1893).  

Στον 20ο αιώνα ακολούθησαν οι επόμενες τρεις πτωχεύσεις (1922, 1932, 1943). Να θυμηθούμε τα γεγονότα εκείνων των χρόνων; Μακεδονικός Αγώνας, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Εθνικός Διχασμός, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, Προσφυγικό, Παγκόσμια Οικονομική Κρίση του 1929, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή, Λιμός, Αντίσταση, Εμφύλιος. Πραξικοπήματα και δικτατορίες, έξτρα! Δεν τα λες και λίγα. Και ένας εκθετικός υπερπληθωρισμός, αποτέλεσμα του οποίου ήταν, τον Νοέμβριο του 1944 οι, άρτι απελευθερωθέντες, Έλληνες να ξυπνήσουν ένα πρωϊνό και οι πενήντα (50) δις δραχμές της προηγούμενης βραδυάς να αξίζουν μία (1) νέα δραχμή!  

Και όλα τα προαναφερθέντα σε διάστημα 50 ετών, κατά τη διάρκεια των οποίων, αυτές οι προηγούμενες γενιές κατάφεραν, μεταξύ πολλών άλλων, να μεγαλώσουν την πατρίδα μας. Αξίζει, λοιπόν, να αφιερώσουμε, σε όλους αυτούς τους λίγους γνωστούς μας και πολλούς άγνωστους, λίγα δευτερόλεπτα σιγής, ως ελάχιστη ένδειξη τιμής, σεβασμού, ευγνωμοσύνης και αγάπης. 

………………………………………………………….. 

Επανερχόμενοι, ας αναρωτηθούμε, λοιπόν: μήπως εκείνες οι πτωχεύσεις, οι οποίες κατά τον Γιώργο Δερτιλή, οφείλονταν στις στρατιωτικές δαπάνες με τα απαιτούμενα δάνεια, ήταν, αν όχι το, τουλάχιστον ένα μεγάλο υλικό τίμημα, που πληρώσαμε για να είμαστε σήμερα οι ελεύθεροι πολίτες της πατρίδας μας; Να σημειωθεί ότι τα δάνεια αυτά δεν μας τα χορήγησαν ευαγή και κοινωφελή ιδρύματα με φιλανθρωπικά κριτήρια, αλλά άνθρωποι και χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί που αναλάμβαναν υψηλό ρίσκο, το οποίο αποτιμούσαν αντίστοιχα στους όρους αποπληρωμής. Όπως επίσης, ότι αυτά τα ποσά που, τελικά, κατέληγαν στην πατρίδα μας, πάλι άνθρωποι τα διαχειρίστηκαν. Και, ως γνωστόν, άνθρωποι τέλειοι δεν υπάρχουν…

Επιστρέφοντας από το ταξίδι μας στα "πεζά" του 21ου αιώνα, φθάσαμε σε χρόνο – ρεκόρ στη "δική" μας πτώχευση, το 2009. Εν αντιθέσει, μάλιστα, με τις προηγηθείσες, αυτή υπήρξε αποτέλεσμα ενεργειών και παραλείψεων "επαναστατών χωρίς αιτία", όπως πολύ εύκολα γίνεται αντιληπτό από μια σύγκριση των πενήντα χρόνων της Μεταπολίτευσης με τα πρώτα πενήντα χρόνια του 20ου αιώνα.  

Ποια ήταν η άποψη του επιστολογράφου για τη χρεοκοπία; "Ανέκαθεν οι παλιοί φέσωναν τους επόμενους." Ας κρίνει, λοιπόν, ο κάθε αναγνώστης τους λόγους, οι οποίοι οδήγησαν στις έξι συν μια πτωχεύσεις, δηλαδή το "γιατί" και ας αποφασίσει, αν ισχύει, τόσο το "γράμμα", όσο και το "πνεύμα" της προαναφερθείσας άποψης του επιστολογράφου. Και αν θέλουμε ν’ ακριβολογήσουμε, η λέξη ανέκαθεν δεν μπορεί να ισχύει, διότι η γενιά που επέζησε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η επονομαζόμενη "Σιωπηρή Γενιά" (Silent Generation, γεννηθέντες μεταξύ 1925 και 1945), δεν "φέσωσε" τη "Γενιά του Πολυτεχνείου" (Baby Boomers, 1946 – 1964). Ίσα – ίσα, έχοντας επιβιώσει από καταστάσεις, που σήμερα ούτε μπορούμε να φανταστούμε, "ζούσε" καθημερινά το υπόδειγμα της ολιγάρκειας. 

Όσο δε για την πρώτη πρόταση του επιστολογράφου "Φυσικά από ιδρύσεως του νεοελληνικού κράτους η ιστορία επαναλαμβάνεται", ο ιστορικός Γιώργος Δερτιλής αναφέρει σε συνομιλία του με την Καθημερινή το 2016: "Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Απλώς δείχνει πώς μπορεί μια κοινωνία να αποφεύγει στο μέλλον τα σφάλματα του παρελθόντος. Αλλά οι πολιτικές ηγεσίες της χώρας σπανίως ενδιαφέρθηκαν για την Ιστορία. Δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να διδαχθεί σωστά η Ιστορία στη δημόσια εκπαίδευση. Και ελάχιστοι από εμάς τους πολίτες αναζητήσαμε αυτή τη γνώση έξω από τα σχολεία."

Αυτές οι σκέψεις ας μας δώσουν την αφορμή να σταθούμε μπροστά στον καθρέφτη και να ρωτήσουμε τον εαυτό μας: "τι έμαθα εγώ από τις πρώτες έξι πτωχεύσεις;" Αν η απάντησή μας κινείται μεταξύ του τίποτα και ελάχιστα ως λίγα, σε συνδυασμό με την άποψη του Δερτιλή για τους πολιτικούς, τότε η εξήγηση του ιστορικού αποτυπώνει την πραγματικότητα. Έστω, όμως, ότι η χρονική απόσταση από τις πτωχεύσεις των προηγουμένων αιώνων μάς προσφέρει μια δικαιολογία για την άγνοιά μας και ότι οι αναγκαίες, για την επέκταση της πατρίδας μας, στρατιωτικές δαπάνες αποτελούν μια, ουσιώδη εξήγηση των αιτίων αυτών. Τότε, "τις πταίει για τη δική μας χρεοκοπία"; 

Μένοντας σε αμιγώς οικονομικά "χωράφια", χωρίς, όμως, να εμβαθύνω σε οικονομικούς όρους, επέλεξα τη λέξη χρεοκοπία για συνδέσω το αποτέλεσμα με το αίτιο. Η χρεοκοπία του ελληνικού κράτους ήταν αποτέλεσμα της δημιουργίας χρέους μετά το 1974. Και πως δημιουργήθηκε το χρέος; Οι εκάστοτε κυβερνήσεις, οι οποίες διαχειρίστηκαν τα λεφτά μας, δηλαδή τους φόρους μας (αυτών των πολιτών που τους πλήρωναν), δαπανούσαν, κατά κανόνα, κάθε χρόνο περισσότερα απ’ αυτά που είχαν ως έσοδα. Άλλες λιγότερο, π.χ. μέχρι το 1981 και άλλες περισσότερο, π.χ. μετά το 1981. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργούσαν συνεχώς και κάθε χρόνο το, γνωστό πια, έλλειμμα. Για να καλύπτουν αυτή τη διαφορά έπρεπε κάθε χρόνο να δανείζονται. Και φασούλι το φασούλι, δηλαδή έλλειμμα, γεμίζει το σακούλι, δηλαδή χρέος. Ή, όπως λένε τ’ "Αμερικανάκια": "Με απλά λόγια, το δημόσιο χρέος είναι παρόμοιο με ένα άτομο που χρησιμοποιεί πιστωτική κάρτα για αγορές και δεν εξοφλεί το σύνολο του υπολοίπου κάθε μήνα."

Όταν, όμως, το 2009, μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, οι τράπεζες άρχισαν να φοβούνται ότι σε κάποιες περιπτώσεις τα δανεικά μπορεί να ήταν και αγύριστα, θεώρησαν ότι το ελληνικό κράτος δεν ήταν σε θέση να "εξοφλεί το σύνολο του υπολοίπου κάθε μήνα". Η συνέχεια είναι γνωστή. Και σκληρή.

"Σκληροί" είναι και κάποιοι αριθμοί. Χωρίς να προχωρήσουμε σε διεξοδική ανάλυση, το χρέος του ελληνικού κράτους το 2009 είχε ακουμπήσει τα 300 δις €, έχοντας διπλασιαστεί κατά τη διάρκεια της προηγηθείσας δεκαετίας (2000 – 2009). Το σύνολο των ελλειμμάτων κατά την ίδια περίοδο ανήλθε σε 157 δις €, εκ των οποίων το μισό δημιουργήθηκε την τριετία 2007, 2008 και 2009, με τις δαπάνες να έχουν ξεφύγει τελείως αυτήν την τριετία. Άρα, σύμφωνα με τα "Αμερικανάκια", πάνω από το μισό του κρατικού χρέους ήταν το αποτέλεσμα της διαχείρισης εσόδων – δαπανών εκ μέρους των εκάστοτε κυβερνήσεων αυτής της δεκαετίας (2000 – 2009). (Βλ. Greece in Numbers)

Και τι μας οδήγησε εκεί; Πιο απλό είναι να δούμε τι ΔΕΝ μας οδήγησε εκεί. Για τα σκάνδαλα με ή χωρίς εισαγωγικά, δηλαδή δαπάνες για εξοπλιστικά, δομημένα ομόλογα και διεξαγωγή Ολυμπιακών Αγώνων, υπολογίζεται ότι, τη συγκεκριμένη δεκαετία επενδύθηκαν, ξοδεύτηκαν, σπαταλήθηκαν, "χάθηκαν" (ας διαλέξει ο καθείς) περίπου 5% των εσόδων (φόρων) της συγκεκριμένης δεκαετίας. (Τα στοιχεία βασίζονται σε προσωπικούς υπολογισμούς)

Μα που πήγαν, τότε, τα λεφτά μας; Τη δεκαετία 2000 – 2009 το σύνολο των δαπανών μόνο για μισθούς δημοσίων υπαλλήλων, για κοινωνικές παροχές και για τος απαραίτητους τόκους αποπληρωμής του υπάρχοντος χρέους ανήλθε σε 83% των συνολικών εσόδων. Το 2009, μάλιστα, "χτύπησε κόκκινο" φθάνοντας το 100% των εσόδων! (Βλ. Greece in Numbers)

Και, τελικά, γατί χρεοκόπησε το κράτος μας; Το συγκεκριμένο απόσπασμα του σημερινού άρθρου προσπαθεί να δώσει με υπάρχοντα δεδομένα και υπολογισμούς το τι δεν μας οδήγησε εκεί και που πήγαν τα λεφτά μας. Δεν αναλύει ούτε το πώς (π.χ. η αύξηση του αριθμού των συνταξιούχων ενδεχομένως να οδήγησε στην αύξηση των δαπανών για τις συντάξεις), ούτε και το βασικότερο ερώτημα, δηλαδή γιατί φθάσαμε εκεί που φθάσαμε (π.χ. ήταν το ασφαλιστικό μια από τις βασικές αιτίες της αύξησης του χρέους;).

Αυτές τις απαντήσεις, δεν θα έπρεπε να μας τις δώσουν οι διαχειριστές του ελληνικού κράτους; Όχι μόνο οι εκπρόσωποι της εκάστοτε κυβέρνησης, αλλά και η, ως ελέγχουσα την κυβέρνηση, εκάστοτε αντιπολίτευση. Με λίγα λόγια, όλα τα κόμματα, τα οποία από το 1974 μέχρι το 2009, είτε κυβέρνησαν, είτε βρέθηκαν στην αντιπολίτευση, έχουν, κυριολεκτικά, χρέος να εξηγήσουν με, ει δυνατόν, τεκμηριωμένα στοιχεία τους λόγους της χρεοκοπίας.  

Ολοκληρώνοντας αυτό το απόσπασμα σχετικά με τη "δική" μας χρεοκοπία, μια σύντομη αναφορά σε μια δημοσκόπηση. "Σήμα κινδύνου για την κυβέρνηση. Το Ασφαλιστικό και οι έως τώρα χειρισμοί της κυβέρνησης αναδεικνύονται σε "καταλύτη" για τη μεταστροφή των διαθέσεων της κοινής γνώμης" καταγράφει δημοσκόπηση. Επίσης καταγράφεται "αύξηση κατά 15 μονάδες στα ποσοστά εμπιστοσύνης προς τα συνδικάτα ως θεσμός από την πλευρά των πολιτών, δίνοντας ψήφο εμπιστοσύνης στη ΓΣΕΕ με αφορμή το Ασφαλιστικό". 

Πότε δημοσιεύτηκε; Στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, στις 20/6/2001. 

Έλληνες, Χριστιανοί Ορθόδοξοι, καθολικώς διαμαρτυρόμενοι! 

Το οποίο μας συνδέει, έστω και έμμεσα, με την γνώμη του επιστολογράφου, ότι "Αυτό που πραγματικά φταίει αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της κουλτούρας και τρόπου σκέψης του ρωμιού: "μαμαδίλα”, οικογενειοκρατία, γεροντοκρατία." Καταλήγοντας στο ότι "Δεν βγάζουμε άκρη, μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα", μιας και "Εν Ελλάδι έχει ριζώσει αυτή η κουλτούρα, ήδη από ιδρύσεως του κράτους πριν 200 χρόνια...", δηλαδή η νοοτροπία του "μας χρωστάτε επειδή σας γεννήσαμε"". 

Η, σε βάθος, ανάλυση των αιτίων, τα οποία, κατά τον επιστολογράφο μάς οδηγούν στο "… μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα", θα ξεπερνούσε τα όρια της υπομονής των αναγνωστών και γι’ αυτό, θα προσπαθήσω να τα συνοψίσω:

1) Η οικογένεια, κατ’ επέκταση και η οικογενειοκρατία ήταν ο θεσμός, ο οποίος, ήδη από τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτελούσε, τόσο την ασπίδα προστασίας του Ρωμιού, όσο όμως και το πρώτο επίπεδο των πελατειακών δικτύων σε συνεργασία με πάτρωνες (προκρίτους και αρματολούς).

2) Παρ’ όλες τις προσπάθειες του Καποδίστρια και των Βαυαρών να επιβάλλουν ένα ελληνικό, συγκεντρωτικό κράτος "δυτικού τύπου" (κάτι που εν μέρει κατάφεραν οι Βαυαροί), η προϋπάρχουσα σχέση πατρωνίας σφυρηλατείται ως ένα διαχρονικό σύστημα προσωπικής συνδιαλλαγής, με σταθερό στόχο "ένα κομμάτι από το κράτος". (Για 1) και 2), βλ. Πύλη για την Ελληνική γλώσσα - πατρωνία)

3) Βάσει των δύο προαναφερθέντων σημείων γίνεται κατανοητό, ότι η οικοδόμηση αμοιβαίας σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ του ελληνικού κράτους και των πολιτών του, ήταν (και παραμένει) ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα. Ουσιαστικά, πλην ελαχίστων περιόδων, δεν έχει υπάρξει. Κατ’ επέκταση η έλλειψη εμπιστοσύνης αποτελεί μία, αν όχι την κύρια, αιτία του "κακού", όπως π.χ. χαρακτηριστικά αποδίδει ο τίτλος Ω Π-αίδες Ε-λλήνων Κ-ράτους Ε-γγενώς ΠΕ-λατειακού του νέου επεισοδίου της διαχρονικής σειράς που παίζει στις οθόνες μας. Παρεμπιπτόντως, δεν υπάρχει ορθογραφικό λάθος, μιας και η σειρά περιγράφει (ω)μέγα σκάνδαλο.

4) Δηλαδή αυτό το "κακό" θα μας κρατάει δέσμιους χωρίς περιθώρια αντίδρασης στο "μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα"; Μα, ο ίδιος Έλληνας, όταν ζει σε μια άλλη χώρα με διαφορετικό σύστημα, προσαρμόζεται ανάλογα. Άρα "η εν Ελλάδι κουλτούρα του" δεν είναι αναπόσπαστο μέρος του DNA του. Κατ’ επέκταση, μπορεί ν’ αλλάξει. Ή, αν θέλουμε να ακριβολογήσουμε, μπορούμε να την αλλάξουμε.

Καταλήγοντας, ελπίζω, ότι θα βρεθεί εκείνος ο ηγέτης ενός κόμματος που θα αποδείξει ότι δεν ισχύει το "αλλά οι πολιτικές ηγεσίες της χώρας σπανίως ενδιαφέρθηκαν για την Ιστορία" και θα δώσει τεκμηριωμένες εξηγήσεις αναφορικά με τους λόγους της πρόσφατης χρεοκοπίας. Ανοίγοντας τον δρόμο "στην κοινωνία να αποφεύγει στο μέλλον τα σφάλματα του παρελθόντος" και ταυτόχρονα δίνοντας το έναυσμα σ’ εμάς τους πολίτες ν’ αντιστρέψουμε το "και ελάχιστοι από εμάς τους πολίτες αναζητήσαμε αυτή τη γνώση έξω από τα σχολεία".

*Dipl.-Ing. Electrical Engineering, Technical University of Darmstadt