Μάρια Διαμάντη: Διαβάζοντας τα "μυστικά" του Μουσείου Μπενάκη

Συνέντευξη στον Αντώνη Κυριαζάνο

Παρότι θεωρείται περιοδικό, στην πραγματικότητα είναι ένας τόμος 368 σελίδων που, καθώς τον ξεφυλλίζεις, σε καθηλώνει με την ωραία του τυπογραφία, τις καλοτυπωμένες φωτογραφίες του, την απλή και ισορροπημένη του σελιδοποίηση και, βέβαια, την επιλεγμένη του ύλη σε αυτό που θα λέγαμε πεδίο πολιτισμού. Στο ξεφύλλισμά του, λοιπόν, και καθώς το μάτι σαρώνει βιαστικά τίτλους, λεζάντες, φωτογραφίες, μικρά αποσπάσματα κειμένων, καταλαβαίνεις ότι εδώ, σε αυτές τις σελίδες, επιστήμονες γράφουν για θέματα που αγαπούν, για ό,τι τους εντυπωσίασε από τον βίο και τη δράση σημαντικών καλλιτεχνών, επισημαίνουν κρίσιμες λεπτομέρειες στην ανάγνωση του πολιτισμού, μοιράζονται μαζί μας μυστικά και άλλα σημαντικά της τέχνης και της δημιουργίας. 

Αλλά πριν όλα αυτά μας τα εξηγήσει η υπεύθυνη σύνταξης, Μάρια Διαμάντη, που μαζί με την Ειρήνη Γερουλάνου και τον Γιώργη Μαγγίνη αποτελούν και τη συντακτική επιτροπή του περιοδικού, ας θυμίσουμε ότι το επιστημονικό περιοδικό του Μουσείου Μπενάκη, αφού γι’ αυτό πρόκειται, ιδρύθηκε από τον αείμνηστο Άγγελο Δεληβορριά το 2001, μετά την ανάπλαση του κεντρικού κτιρίου της οδού Κουμπάρη. Στις σελίδες του το επιστημονικό προσωπικό του Μουσείου, αλλά και μελετητές από παντού, δημοσιεύουν τις εργασίες τους για αντικείμενα και αρχεία των μουσειακών συλλογών, ενώ παράλληλα καταγράφεται και η δραστηριότητα του Μουσείου, όπως εκθέσεις, συνέδρια και ημερίδες, εκδηλώσεις, εκδόσεις, ερευνητικά προγράμματα κ.ά. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από το εξώφυλλό του.

Κυρία Διαμάντη, τι βλέπουμε και σε τι μας παραπέμπει;

Στο εξώφυλλο του τελευταίου τόμου του επιστημονικού περιοδικού του Μουσείου Μπενάκη εικονίζεται ο Αντώνης Μπενάκης με αστική ενδυμασία της Κρήτης. Πρόκειται για μια υδατογραφία του Ρώσου ζωγράφου Nikolai Sperling, που δημοσιεύθηκε το 1954 στον β’ τόμο της μνημειακής έκδοσης "Ελληνικαί Εθνικαί Ενδυμασίαι" .Το δίτομο αυτό λεύκωμα, που ουσιαστικά συνιστά την πρώτη επιστημονική απόπειρα ανθολόγησης τοπικών ενδυμασιών από όλη την Ελλάδα, υλοποιήθηκε χάρη στην πρωτοβουλία, την προσωπική μέριμνα και τις δαπάνες του Αντώνη Μπενάκη, με στόχο τη γνωριμία του ευρύτερου κοινού με τους "θησαυρούς", όπως γράφει ο ίδιος, της ελληνικής λαϊκής τέχνης. Περιλαμβάνει 112 ζωγραφικά έργα του Sperling, στα οποία μέλη από τον κοινωνικό περίγυρο του Μπενάκη εικονίζονται με ελληνικές ενδυμασίες. Η εικονογράφηση πλαισιώνεται επιστημονικά με κείμενα της Αγγελικής Χατζημιχάλη, στην οποία η ελληνική λαογραφία χρωστά τις βάσεις για τη μελέτη των παραδοσιακών φορεσιών. Για να επιστρέψουμε όμως στο εξώφυλλο, θέλω να εξηγήσω ότι το εικονογραφικό θέμα του εξωφύλλου προκύπτει από το περιεχόμενο του εκάστοτε τόμου και εδώ παραπέμπει στη μελέτη της Ξένιας Πολίτου, επιμελήτριας της Συλλογής Νεοελληνικού Πολιτισμού του Μουσείου Μπενάκη, που διερευνά τη σχέση του λευκώματος με την αντίστοιχη μουσειακή συλλογή. 

Μένοντας στον Αντώνη Μπενάκη, τελικά ξέρουμε λίγα γι’ αυτόν, τουλάχιστον όλοι εμείς οι "απ’ έξω". Και πρόκειται για έναν μεγάλο εθνικό ευεργέτη...

Γαλουχημένος από την οικογένειά του με τις αξίες της ευποιίας και του καθήκοντος προς την κοινωνία, ο Αντώνης Μπενάκης (1873-1954) προσέφερε χρήματα για πολλούς κοινωφελείς σκοπούς, αρχικά στη γενέθλια πόλη του, την Αλεξάνδρεια, και αργότερα στην Αθήνα, όπου έζησε τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Από τις σημαντικότερες προσφορές του αναμφισβήτητα είναι η "εν ζωή" ανάθεση στο Έθνος του Μουσείου Μπενάκη, που εγκαινιάστηκε το 1931. Ο ιδρυτικός του νόμος αναφέρει ότι σκοπός του Μουσείου είναι η ανάπτυξη και η προαγωγή του καλλιτεχνικού αισθήματος και των ιστορικών γνώσεων, με τη συγκέντρωση και έκθεση αντικειμένων αρχαιολογικής, καλλιτεχνικής, λαογραφικής και ιστορικής αξίας, καθώς και με τη συγκρότηση ειδικής Βιβλιοθήκης για τη μελέτη των αντικειμένων αυτών. 

Ξεφυλλίζοντας τα θέματα του περιοδικού, είναι σαν να ρίχνω μια κλεφτή ματιά στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη. Είναι πολλά; Και τι τομείς καλύπτουν; 

Το Μουσείο Μπενάκη στεγάζει τέσσερα τμήματα με σημαντικό αρχειακό υλικό: το Τμήμα των Φωτογραφικών Αρχείων, το Τμήμα των Ιστορικών Αρχείων, το Αρχείο Παραστατικών Τεχνών και το Τμήμα των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής. Όλα τα Αρχεία είναι επισκέψιμα κατόπιν συνεννόησης. Δεδομένου ότι το περιοδικό "Μουσείο Μπενάκη" δημοσιεύει πρωτότυπες μελέτες με θέμα ή σημείο αφετηρίας αντικείμενα και αρχεία από τις μουσειακές συλλογές, και στον παρόντα τόμο, όπως είναι φυσικό, περιλαμβάνονται μελέτες που αντλούν πληροφορίες από αδημοσίευτο αρχειακό υλικό του Μουσείου. Ενδεικτικά, θα αναφέρω την εργασία στον παρόντα τόμο της Πανωραίας Μπενάτου, υπεύθυνης της Βιβλιοθήκης του Μουσείου και επιμελήτριας Χειρογράφων και Σπάνιων Βιβλίων, η οποία μέσα από το υλικό της Βιβλιοθήκης ανέδειξε τις πρώτες ενέργειες του Αντώνη Μπενάκη να συγκροτήσει τη Βιβλιοθήκη, που λειτουργεί από την ίδρυση του Μουσείου και σήμερα αποτελεί τη μεγαλύτερη μουσειακή βιβλιοθήκη τέχνης στην Ελλάδα. 

Αντιλαμβάνομαι ότι το περιοδικό μεγεθύνει τα ψιλά γράμματα του Μουσείου. Σε ποιον θα λέγατε ότι απευθύνεται;

Ως προς τις μελέτες του, το περιοδικό παρακολουθεί το ποικίλο, διαχρονικό και διαπολιτισμικό περιεχόμενο του Μουσείου Μπενάκη. Δηλαδή στον ίδιο τόμο μπορεί να περιλαμβάνονται κείμενα για διαφορετικές εποχές και για πολλές τέχνες: για την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την παραδοσιακή τέχνη, τη νεότερη και τη σύγχρονη ελληνική δημιουργία, τον ισλαμικό πολιτισμό, τη φωτογραφία, την ιστορία, την αρχιτεκτονική, για να αναφερθούν ενδεικτικά κάποια γνωστικά πεδία που δεν είναι ξένα προς το Ίδρυμα. Το περιοδικό, κατά συνέπεια, απευθύνεται σε ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων, αλλά και σε ένα ευρύτερο κοινό που ενδιαφέρεται για τον πολιτισμό και τις τέχνες.

Και οι συντάκτες του πώς επιλέγονται; Και από ποιους;

Το περιοδικό δημοσιεύει μελέτες με θέμα από το υλικό του Μουσείου Μπενάκη, όπως είπαμε, είτε από το μουσειακό επιστημονικό προσωπικό είτε από εξωτερικούς ερευνητές. Σύμφωνα με το καταστατικό του περιοδικού (2001), η συντακτική επιτροπή του έχει τη διακριτική ευχέρεια να απευθύνεται σε εξωτερικούς ειδικούς κριτές εγνωσμένου κύρους, ανάλογα με το γνωστικό αντικείμενο, οι οποίοι αξιολογούν το περιεχόμενο των μελετών ως προς την πρωτοτυπία και την επιστημονική τους βαρύτητα. Στην κατεύθυνση αυτή, μία από τις επόμενες προτεραιότητες του περιοδικού θα είναι η εφαρμογή του συστήματος "διπλής τυφλής" κρίσης (peer review) των προς δημοσίευση άρθρων, ώστε να διασφαλίζεται, με μέθοδο απολύτως συστηματική πλέον και διεθνώς κατοχυρωμένη, η υψηλή ποιότητα των κειμένων και του ίδιου του περιοδικού. 

Την εποχή του Διαδικτύου εσείς επιμένετε στο χαρτί, στο έντυπο, στον γραπτό λόγο. Η έκδοση του περιοδικού είναι μια μάχη προς αυτή την κατεύθυνση;

Όταν ένας ερευνητής θέλει να μελετήσει προσεκτικά ένα επιστημονικό άρθρο, ακόμα κι όταν το βρίσκει στο Διαδίκτυο, προτιμά, για τη διευκόλυνση της δουλειάς του, να το εκτυπώσει. Είναι δύσκολο να μελετήσει κανείς και να αποδελτιώσει ένα επιστημονικό κείμενο σκρολάροντας στην οθόνη. Ως προς το σκέλος των δραστηριοτήτων, που φυσικά αναρτώνται και προβάλλονται καταρχήν ψηφιακά, ένας έντυπος τόμος τις συγκεντρώνει ανά έτος μέσα από τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που διατίθενται στο Διαδίκτυο. Θέλω επίσης να προσθέσω ότι, χάρη στην πολυετή συνεργασία του Μουσείου με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, όλα τα περασμένα τεύχη του περιοδικού, όπως και κάποια παραρτήματά του, έχουν ψηφιοποιηθεί και αναρτηθεί στο Διαδίκτυο στους ιστότοπους και των δύο οργανισμών, προσφέροντας έτσι δωρεάν και εύκολη πρόσβαση στους ενδιαφερόμενους.

Η τελευταία ερώτηση αναφέρεται στη χαμηλή τιμή του τόμου, μιλάμε για 368 σελίδες. Σε τι χέρια θα θέλατε να φτάσει; Και από τι μάτια να διαβαστεί;

Ο τόμος, που κατά μέσο όρο στα σχεδόν 25 χρόνια της κυκλοφορίας του περιοδικού εκτείνεται σε περισσότερες από 250 σελίδες και περιλαμβάνει πάνω από 100 έγχρωμες εικόνες, πωλείται στην τιμή των 20 ευρώ. Επιδίωξη του Μουσείου ήταν και είναι η τιμή της έκδοσης να μην είναι απαγορευτική, κυρίως για το νεανικό και το φοιτητικό κοινό. Η αρχική σκέψη του εμπνευστή του περιοδικού, Άγγελου Δεληβορριά, ήταν το κόστος της περιοδικής αυτής έκδοσης να καλύπτεται από χορηγίες. Οι περισσότεροι από τους τόμους, αλλά και αρκετά παραρτήματα, που κυκλοφόρησαν στην εκδοτική σειρά του περιοδικού, υλοποιήθηκαν χάρη σε δωρεές. Εδώ θέλω να αναφέρω τον πιο σταθερό υποστηρικτή του περιοδικού, που είναι το Σωματείο "Οι Φίλοι του Μουσείου Μπενάκη", οι οποίοι και αυτή τη φορά ανταποκρίθηκαν με γενναιοδωρία.