Η μάχη Τουρκίας - Ισραήλ για τον έλεγχο της Μέσης Ανατολής

Της Aslı Aydıntaşbaş

Ο σύντομος αλλά καταστροφικός πόλεμος μεταξύ του Ιράν και του Ισραήλ φαίνεται να έχει φτάσει στο τέλος του (προς το παρόν) μετά από μια επισφαλή εκεχειρία. Καθώς η Μέση Ανατολή ανατρέπεται από τη σύρραξη και προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις του νέου και ενισχυμένου ρόλου της Αμερικής, τα καθεστώτα της περιοχής διχάζονται ανάμεσα στην επιθυμία να δουν την διακοπή του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν και τους φόβους για τη συνέχιση της αστάθειας σε όλη την περιοχή.

Η Τουρκία δεν αποτελεί εξαίρεση — αλλά η Άγκυρα ανησυχεί επίσης για τον πιθανό νέο ρόλο του Ισραήλ ως ηγέτιδας δύναμης στην περιοχή. Αυτό το άγχος ενισχύθηκε από τις ισραηλινές επιθέσεις εναντίον των ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων του Ιράν και την επιτυχία του ισραηλινού πρωθυπουργού Μπενιαμίν Νετανιάχου να φέρει μια αρχικά διστακτική διοίκηση Τραμπ σε πολεμική ετοιμότητα.

Η επιρροή του Ισραήλ στις αποφάσεις της Ουάσινγκτον αποτελεί βάρος για τον Τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν. Η Τουρκία ανησυχούσε για τις προοπτικές ενός καταστροφικού πολέμου φθοράς στα σύνορά της: μέσω των στενών δεσμών της με τον πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, εμπλέχθηκε σε διπλωματικές προσπάθειες τελευταίας στιγμής για την επανεκκίνηση των πυρηνικών διαπραγματεύσεων με το Ιράν. Η κυβέρνησή της φιλοξένησε τον ιρανό υπουργό Εξωτερικών Αμπάς Αρακτσί στην Κωνσταντινούπολη για να συζητήσουν τη σύγκρουση Ισραήλ-Ιράν και έκανε μυστικές επαφές με την κυβέρνηση Τραμπ για τη διοργάνωση μιας σύνοδου κορυφής μεταξύ Ιράν και ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, οι προσπάθειες επιστροφής στις διαπραγματεύσεις απέτυχαν· η ανοιχτή εκστρατεία του Ισραήλ εναντίον του Ιράν κάνει τη διπλωματία των πυρηνικών πολύ πιο δύσκολη.

Οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να συνεργαστούν με την Τουρκία σε θέματα πυρηνικής διπλωματίας και να πείσουν την Τεχεράνη να επιστρέψει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων· αλλά επίσης να βοηθήσουν στη διαχείριση των αρνητικών συνεπειών της αυξανόμενης αντιπαλότητας μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ σε όλη την περιοχή, συμπεριλαμβανομένων της Συρίας και του Ιράκ. Αυτό θα βοηθήσει να περιοριστούν οι δυνητικά αποσταθεροποιητικές συνέπειες μιας νέας ρήξης μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ και θα επιτρέψει στην Τουρκία να αφιερώσει έστω μέρος των βιομηχανικών και στρατιωτικών της δυνατοτήτων μακριά από τη Μέση Ανατολή και προς μια συνεργασία με άλλους συμμάχους του ΝΑΤΟ για την άμυνα της Ευρώπης.

Μια νέα περιφερειακή διάρθρωση

Αν και η αντιπαλότητα μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ δεν είναι καινούρια, έχει ενταθεί μετά την πτώση του καθεστώτος Ασαντ στη Συρία και τις εντάσεις γύρω από το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Στη σύνοδο κορυφής του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Χακάν Φιντάν δήλωσε ότι "το Ισραήλ οδηγεί τώρα την περιοχή στα πρόθυρα μιας ολοκληρωτικής καταστροφής επιτιθέμενο στο Ιράν, τον γείτονά μας". Ο Φιντάν περιέγραψε το κεντρικό θέμα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής: "Δεν υπάρχει παλαιστινιακό, λιβανέζικο, συριακό, υεμενικό ή ιρανικό πρόβλημα, αλλά σίγουρα υπάρχει ένα ισραηλινό πρόβλημα".

Η Τουρκία και το Ιράν, αν και ανταγωνίζονται για περιφερειακή επιρροή εδώ και δεκαετίες, γενικά έχουν αποφύγει την άμεση σύγκρουση. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι σύμμαχοι. Ως κύριες σουνιτικές και σιιτικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής, τα δύο κράτη χωρίζονται ιδεολογικά. Ωστόσο, η Τουρκία και το Ιράν έχουν μια πραγματική συνύπαρξη βασισμένη στην μη επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις του άλλου, μια πολιτική που διατηρείται από τον 17ο αιώνα. Το κοινό τους σύνορο παραμένει αμετάβλητο από τη συμφωνία Οθωμανών-Σαφαβιδών του 1639 — και ακόμη και όταν υποστήριξαν αντίθετες πλευρές κατά τον συριακό εμφύλιο, τα δύο κράτη απέφυγαν την άμεση στρατιωτική αντιπαράθεση.

Για τους κύριους Τούρκους αξιωματούχους και σχολιαστές, η μεγάλη ανησυχία τώρα είναι ότι η Τουρκία θα μπορούσε να γίνει ο επόμενος στόχος της εκστρατείας περιφερειακής αποσταθεροποίησης του Ισραήλ. "Ο πολιτικός και στρατηγικός στόχος του Ισραήλ είναι να περικυκλώσει την Ανατολία και να σαμποτάρει τις προσπάθειές μας για μια Τουρκία χωρίς τρομοκρατία", δήλωσε ο σύμμαχος του Ερντογάν Ντεβλέτ Μπαχτσελί, υπονοώντας ότι το Ισραήλ θα μπορούσε να χαλάσει την αναδυόμενη ειρηνευτική διαδικασία της Τουρκίας με τους Κούρδους. Για να καθησυχάσει ένα νευρικό τουρκικό κοινό, που από καιρό επικρίνει το ρόλο του Ισραήλ στην ανθρωπιστική τραγωδία της Γάζας, ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι η Άγκυρα θα επιταχύνει την παραγωγή μεσαίου και μεγάλου βεληνεκούς πυραύλων.

Αυτή η εξέλιξη θα επεκτείνει τα ήδη μεγάλα αποθέματα και τη βιομηχανική στρατιωτική βάση της χώρας. Η Τουρκία είναι μέλος του ΝΑΤΟ και έχει τη δυνατότητα να παράγει σε μεγάλη κλίμακα πολλά από όσα χρειάζεται για ένα συμβατικό πόλεμο — κάτι που οι Ευρωπαίοι, αντιθέτως, δυσκολεύονται να πετύχουν. Η Ευρώπη θα πρέπει να βοηθήσει την Άγκυρα να διαχειριστεί τις εντάσεις και την αστάθεια στα ανατολικά της σύνορά της, ειδικά στη Συρία, το Ιράκ και το Ιράν, και να διευκολύνει τη συμμετοχή της σε μελλοντικές δομές ευρωπαϊκής ασφάλειας. Μια πιο στενή σχέση θα βοηθούσε επίσης την Ευρώπη και την Τουρκία να αναπτύξουν συνεργασίες στη βιομηχανία άμυνας, κάτι που θα ωφελούσε και τις δύο πλευρές μακροπρόθεσμα.

Από τη συμμαχία στην αντιπαλότητα

Στη δεκαετία του 1990, το Ισραήλ και η Τουρκία συχνά συντονίζονταν εναντίον εχθρικών περιφερειακών δυνάμεων (όπως το Ιράν και η Συρία) μέσω στρατιωτικών συνεργασιών, κοινών ασκήσεων και στρατηγικού διαλόγου. Αλλά μετά από δύο δεκαετίες ακροδεξιών και συντηρητικών κυβερνήσεων και στις δύο χώρες, οι δύο βασικοί σύμμαχοι της Αμερικής στην περιοχή έχουν γίνει ανταγωνιστές με κάθε δυνατό τρόπο. Η θέση του Ερντογάν ως παγκόσμιου υπέρμαχου της παλαιστινιακής υπόθεσης έχει εμβαθύνει το χάσμα, όπως και η δημόσια εκλογική του πλατφόρμα που βασίζεται στην ιδέα της άνοδου της Τουρκίας ως περιφερειακής δύναμης.

Από την πλευρά του, ο Νετανιάχου έχει γίνει ένα σχεδόν μόνιμο χαρακτηριστικό της ισραηλινής πολιτικής — και, μετά τις επιθέσεις της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023, ο αρχιτέκτονας ενός νέου τολμηρού ρόλου για το Ισραήλ στην περιοχή. Πράγματι, ο πόλεμος του Ισραήλ στη Γάζα επέτρεψε στον Νετανιάχου να καθιερώσει την στρατιωτική υπεροχή του Ισραήλ με επιχειρήσεις στο Ιράν, τον Λίβανο, τη Συρία και την Υεμένη — δημιουργώντας περισσότερες δυνητικές ζώνες σύγκρουσης μεταξύ των δύο χωρών.

Η Συρία ως σημείο έκρηξης

Μετά την πτώση του Μπασάρ αλ-Ασαντ τον Δεκέμβριο του 2024, η Τουρκία και το Ισραήλ έχουν έρθει σε αντιπαράθεση για τον έλεγχο της Συρίας. Τόσο ο Ερντογάν όσο και ο Νετανιάχου αγωνίζονται για τις δικές τους ζώνες επιρροής: η Άγκυρα έχει τοποθετήσει τον εαυτό της ως κύριο ευεργέτη των νέων ηγετών της Συρίας, υποστηρίζοντας την προσωρινή αρχή του Αχμέντ ελ-Σαάρα, ενώ ελπίζει να επεκτείνει την οικονομική και στρατιωτική της επιρροή σε όλη τη χώρα. Το Ισραήλ, αντιθέτως, παραμένει βαθιά δύσπιστο απέναντι στους νέους Συριακούς ηγέτες — πολλοί από τους οποίους είναι πρώην τζιχαντιστές. Βλέπει τον ρόλο της Τουρκίας στη Συρία ως μακροπρόθεσμη απειλή ασφαλείας και έχει εντείνει τις αεροπορικές επιθέσεις σε όλη τη χώρα, ενώ επεκτείνει την στρατιωτική του παρουσία στο νότο της Συρίας. Ισραηλινοί αξιωματούχοι έχουν εκφράσει επίσης υποστήριξη για μεγαλύτερη αυτονομία των Κούρδων και των Δρούζων — και οι δύο απεχθείς για τις προτεραιότητες της Άγκυρας στη Συρία.

Οι Τούρκοι αξιωματούχοι ανησυχούν ότι το Ισραήλ θέλει μια διαιρεμένη και ασταθή Συρία· η Άγκυρα θέλει μια ενωμένη, σταθερή και προσκείμενη στην Τουρκία Συρία, με μια ισχυρή κεντρική εξουσία και περιορισμένη αυτονομία για τις μειονότητες. Οι εντάσεις κορυφώθηκαν τον Απρίλιο, όταν ισραηλινά μαχητικά βομβάρδισαν μια τοποθεσία που η Άγκυρα είχε επιλέξει για μια μελλοντική τουρκική στρατιωτική βάση. Έκτοτε έχουν δημιουργήσει μια στρατιωτική γραμμή επικοινωνίας για αποσύμπλεξη και αποφυγή τυχαίων συγκρούσεων. Ωστόσο, ο ευρύτερος διπλωματικός διάλογος παραμένει παγωμένος.

Η Ευρώπη ως μεσάζων

Στο παρελθόν, η Ουάσινγκτον έπαιζε ρόλο στη μεσολάβηση των εντάσεων μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ. Αλλά η δεύτερη διοίκηση Τραμπ — αν και πρόθυμη — είναι πολύ απασχολημένη με τους πολέμους στη Γάζα, το Ιράν και την Ουκρανία για να εστιάσει στο ζήτημα. Εδώ οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαν να επέμβουν για να διαδραματίσουν ρόλο μεσάζοντα, κάτι που θα μπορούσε τουλάχιστον να βοηθήσει στη δημιουργία μιας σταθερής πορείας μεταξύ των δύο αντιπάλων.

Αναταραχή σε εξέλιξη

Σύμφωνα με Τούρκους διπλωμάτες η ιδέα της αλλαγής καθεστώτος στο Ιράν είναι μια επικίνδυνη και δυνητικά πολύ δαπανηρή ιδέα. Η Άγκυρα έχει μια μακροχρόνια απέχθεια για το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν, αλλά πιστεύει ότι η κυβέρνηση είναι πολύ εδραιωμένη για να ανατραπεί μέσω μιας ισραηλινής αεροπορικής εκστρατείας. Η Τουρκία ανησυχεί για τις παρενέργειες σε όλο το Ιράκ, τη Συρία και άλλα μέρη της περιοχής, εάν ένα επιρριψίφοβο Ισραήλ επιχειρήσει αλλαγή καθεστώτος με τη βία στην Τεχεράνη. Η Άγκυρα φοβάται επίσης ότι οι δηλώσεις για αλλαγή καθεστώτος από το Ισραήλ και την Ουάσινγκτον μπορεί να έχουν αντίστροφη αποτελεσματικότητα, προκαλώντας εσωτερική καταστολή, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, οικονομική διατάραξη και διασυνοριακή βία.

Το άγχος της Τουρκίας αντικατοπτρίζει μια βαθύτερη περιφερειακή μεταμόρφωση. Η πρωτοφανής στρατιωτική εμβέλεια και στρατηγική τολμηρότητα του Ισραήλ αναγκάζουν τις παραδοσιακές δυνάμεις της περιοχής, συμπεριλαμβανομένων της Τουρκίας και της Σαουδικής Αραβίας, να επανεκτιμήσουν τη στάση και τις στρατιωτικές τους δυνατότητες. Για την Τουρκία — που έχει ξοδέψει δεκαετίες χτίζοντας μια σφαίρα επιρροής από τη Συρία έως τη Σομαλία — η ταχεία άνοδος του Ισραήλ δεν είναι απλώς ανησυχητική. Απειλεί, μάλλον, τους μακροπρόθεσμους στόχους της για μια σταθερή περιφερειακή τάξη όπου η Τουρκία αντικαθιστά τη Δύση ως ηγετική οικονομική και στρατιωτική δύναμη. Συνολικά, φαίνεται ότι οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ είναι απίθανο να βελτιωθούν σύντομα.

Η μετά-σύγκρουση εικόνα

Καθώς τα ισραηλινά μαχητικά συνεχίζουν να χτυπούν ιρανικούς στόχους και οι συζητήσεις για αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν γίνονται όλο και πιο διαδεδομένες, η Άγκυρα προσπαθεί να διαχειριστεί τις διπλωματικές της προτεραιότητες. Από τη μια, ευθυγραμμίζεται με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις στην επιθυμία να περιοριστεί η επιρροή του Ιράν, αλλά από την άλλη, ανησυχεί για αυτό που βλέπει ως ένα ολοένα και πιο απρόσεκτο Ισραήλ που πιέζει για την αποσταθεροποίηση του Ιράν — είτε με την ανατροπή είτε με την υπονόμευση του καθεστώτος.

Το τοπίο μετά τη σύγκρουση μπορεί να είναι ακόμη πιο διαιρεμένο και περίπλοκο από ό,τι πριν. Καθώς η Ευρώπη και οι ΗΠΑ εξετάζουν πώς να προσεγγίσουν μια νέα φάση πυρηνικής διπλωματίας, θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσουν την ανησυχία της Άγκυρας και την ύπαρξη της αντιπαλότητας Τουρκίας-Ισραήλ. Χρειάζεται να βοηθήσουν να χαραχθεί μια σταθερή πορεία μεταξύ των δύο στη Συρία, τη Γάζα και αλλού — μια πορεία που θα φέρει την Τουρκία πίσω στις αμυντικές προτεραιότητες της Ευρώπης και θα αποτρέψει μια πορεία σύγκρουσης μεταξύ των δύο περιφερειακών γιγάντων.

Διαβάστε το άρθρο στην αρχική του δημοσίευση εδώ.

Επιμέλεια - Απόδοση: Νικόλας Σαπουντζόγλου