Πέρα από το σχέδιο Ματέι: Η αναζήτηση μιας πολιτικής για την Αφρική από την Ιταλία

Της Lia Quartapelle

Στις 28 και 29 Ιανουαρίου, η ιταλική κυβέρνηση πραγματοποιεί μια πολυαναμενόμενη σύνοδο κορυφής για την Αφρική, όπου η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι θα παρουσιάσει ένα στρατηγικό σχέδιο για την ήπειρο. Το σχέδιο πήρε το όνομά του από τον Ενρίκο ΜατέιEnrico Mattei, έναν Ιταλό δημόσιο διαχειριστή που, τη δεκαετία του 1950, υποστήριξε την Ιταλία να υποστηρίξει τις κυβερνήσεις της Βόρειας Αφρικής να αναπτύξουν τις οικονομίες τους και να αναπτύξουν τους φυσικούς πόρους τους. Εβδομήντα χρόνια μετά, η Μελόνι επιδεικνύει το σχέδιο Ματέι ως το στολίδι της εξωτερικής της πολιτικής, με στόχο να ανανεώσει για άλλη μια φορά την προσέγγιση της Ιταλίας στην αφρικανική ήπειρο. Όπως έχουν τα πράγματα, ωστόσο, το σχέδιο απέχει πολύ από το να είναι ολοκληρωμένο.

Κοιτάζοντας το επόμενο έτος, η Ιταλία δεν έχει την πολυτέλεια να είναι ασαφής σχετικά με την πολιτική της για την Αφρική: περίπου το 40% του φυσικού αερίου της προέρχεται από Αφρικανούς παραγωγούς και ο αριθμός αυτός πρόκειται να αυξηθεί. Η εμπλοκή της στο Σαχέλ και τη Βόρεια Αφρική για τον μετριασμό της αυξανόμενης αστάθειας και της ξένης παρέμβασης υπήρξε κατά καιρούς απρόσεκτη. Και παρά το 80% των παράτυπων αφίξεων στην Ιταλία που προέρχονται από λιμάνια της βόρειας Αφρικής, οι προσπάθειες της Ρώμης για συνεργασία στο μεταναστευτικό έχουν σε μεγάλο βαθμό αποτύχει. Οι κλιματικές και ενεργειακές κρίσεις, η πολιτική αστάθεια και η παράτυπη μετανάστευση είναι απίθανο να εξαφανιστούν σύντομα. Κατά τη συμπλήρωση των λεπτομερειών του σχεδίου Ματέι, η ιταλική κυβέρνηση θα έκανε καλά να μετατοπίσει την πολιτική της για την Αφρική από αντίδραση σε δράση, ενθαρρύνοντας τη συνεργασία με τις αφρικανικές πρωτεύουσες για την αντιμετώπιση αυτών των μακροπρόθεσμων αμοιβαίων συμφερόντων.

Ο Ενρίκο Ματέι θεωρούσε την Αφρική το νέο πεδίο μάχης μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Σε κάποιο βαθμό μπορεί να εξακολουθεί να φαίνεται έτσι: από το Σουδάν μέχρι το Μάλι, η Ρωσία έχει εντείνει τη συμμετοχή της στην Αφρική, ενώ η Πρωτοβουλία Belt and Road της Κίνας έχει ενισχύσει την επιρροή της χώρας σε ολόκληρη την ήπειρο. Στο παρελθόν, η προσέγγιση που χρησιμοποιούσε η Ιταλία, και η Δύση γενικότερα, ήταν ενέργειες περιορισμού, αντί να βασιζόταν σε αμοιβαίο συμφέρον ή συνεργασία σε ισότιμη βάση – και πολλοί Αφρικανοί το θυμούνται αυτό με περιφρόνηση. Σε αυτό δεν βοηθά το γεγονός ότι η Ιταλία δεν αντιμετώπισε ποτέ σωστά το αποικιακό παρελθόν της και αγνόησε σε μεγάλο βαθμό την ηθική της ευθύνη για τα σωστά λάθη στις πρώην αποικίες. Τέτοια εκτεταμένη άγνοια είναι πρόσφορο έδαφος για τη Μελόνι να χαρακτηρίσει το σχέδιο Ματέι ως μη ληστρικό για τους Αφρικανούς ομολόγους του, παρόλο που δεν υπάρχουν στοιχεία που να το τεκμηριώνουν. Αντίθετα, η επιτυχία νέων πρωτοβουλιών μεταξύ της Ιταλίας και της αφρικανικής ηπείρου απαιτεί βαθιά ιστορική συνείδηση και οξεία προνοητικότητα της υποδοχής της.

Η Μελόνι δεν είναι η πρώτη πρωθυπουργός της Ιταλίας που επικεντρώνεται στην ενίσχυση των σχέσεων με την Αφρική. Το 2007 ο Ρομάνο Πρόντι ήταν ο πρώτος Ιταλός πρωθυπουργός που επισκέφτηκε την Αφρικανική Ένωση. Αργότερα, ο Ματέο Ρέντσι διπλασίασε αυτές τις προσπάθειες. Μεταξύ 2014 και 2016, ανακοίνωσε το άνοιγμα πέντε νέων πρεσβειών στην ήπειρο, ενέκρινε νέο νόμο για την αναπτυξιακή βοήθεια και επισκέφθηκε επτά αφρικανικές πρωτεύουσες με στόχο την τόνωση της συνεργασίας, των επενδύσεων και των ισχυρότερων σχέσεων. Σε αντίθεση με τους προκατόχους της, ωστόσο, η Μελόνι φαίνεται να έχει καταλάβει ότι για να αποδώσει η ιταλική εμπλοκή στην Αφρική από άποψη επιρροής, μπορεί να το κάνει μόνο μέσω μιας πολυετούς στρατηγικής που υποστηρίζεται από καθορισμένα μέσα πολιτικής.

Δυστυχώς, ωστόσο, πέρα από τη διορατικότητα ότι χρειάζονται, τα περιεχόμενα της στρατηγικής και των μέσων πολιτικής παραμένουν ένα αίνιγμα. Μέχρι στιγμής, η κυβέρνηση έχει εκδώσει διάταγμα εκταμίευσης 3 εκατομμυρίων ευρώ για τη δημιουργία μιας δομής για τη διαχείριση του σχεδίου. Προς το παρόν γίνεται αντιληπτό ότι το Παλάτσο Τζίτζι θα είναι επικεφαλής, αλλά αυτό δεν είναι κάτι νέο. Όπως και με πολλούς άλλους φακέλους, η Μελόνι έχει παρακάμψει τα μέσα που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά και αναμφισβήτητα καλύτερα εξοπλισμένα, όπως το Farnesina - το ιταλικό υπουργείο Εξωτερικών - καθώς και τον Ιταλικό Οργανισμό Αναπτυξιακής Συνεργασίας και τα μέσα προγραμματισμού και συντονισμού που επινοούνται από τον νόμο για την ανάπτυξη συνεργασία. Με αυτόν τον ρυθμό, η νέα δομή του σχεδίου Ματέι θα χρειαστεί τουλάχιστον έξι μήνες για να αρχίσει να λειτουργεί και στο μεταξύ η στρατηγική, οι στόχοι και η χρηματοδότησή της παραμένουν άγνωστες.

Σε ό,τι αφορά τη στρατηγική, οι ανακοινώσεις του πρωθυπουργού υποδηλώνουν ότι το σχέδιο Ματέι στοχεύει στην τόνωση των επενδύσεων στην ήπειρο, με επίκεντρο τον ενεργειακό εφοδιασμό. Αυτό φαίνεται ένα κάπως παλιό όραμα. Η έναρξη μιας πολιτικής επένδυσης στην αφρικανική ορυκτή ενέργεια, ενώ ταυτόχρονα δίνεται έμφαση στην ιταλική οικονομία να απογαλακτιστεί από τα ορυκτά καύσιμα φαίνεται στην καλύτερη περίπτωση ασυνεπής και απαιτεί περισσότερη προνοητικότητα. Το σχέδιο Ματέι θα πρέπει αντ' αυτού να επικεντρωθεί στην ανάπτυξη περισσότερο ασφαλούς ενεργειακού εφοδιασμού προς όφελος της Ιταλίας και της χώρας εταίρου της, ακολουθώντας τα βήματα της νέας συμφωνίας πράσινου υδρογόνου της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη Ναμίμπια, για παράδειγμα.

Πρώτα και κύρια, ωστόσο, πολλές αφρικανικές χώρες με τις οποίες είναι περισσότερο συνδεδεμένη η Ιταλία – είτε μέσω κοινοτήτων μεταναστών, όπως η Σενεγάλη, είτε λόγω ιστορικής συμμετοχής όπως η Αιθιοπία και η Μοζαμβίκη – χρειάζονται περισσότερα από ενεργειακές συμφωνίες και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να μην είναι σε θέση να εισέλθουν σε αυτά. Πράγματι, ορισμένες χώρες στο Σαχέλ, στη Βόρεια Αφρική και στο Κέρας της Αφρικής παρουσιάζουν αυξανόμενα τραγούδια εσωτερικής σύγκρουσης. Και σε τέτοιες περιπτώσεις, η προμήθεια ιδιωτικών επενδύσεων στις ενεργειακές αγορές της λωρίδας του Σαχέλ, όπου σημειώθηκαν οκτώ πραξικοπήματα τα τελευταία τρία χρόνια, μπορεί να αποδειχθεί δύσκολη, όπως και η έλλειψη κρατικής ικανότητας να διευκολύνει και να εφαρμόσει μια τέτοια συμφωνία.

Εδώ, οι Ιταλοί φορείς χάραξης πολιτικής θα πρέπει να ξεκινήσουν επενδύοντας σε προσπάθειες διαμεσολάβησης. Μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν χρήσιμη για τα ιταλικά συμφέροντα, τα οποία ασχολούνται κυρίως με τη σταθερότητα των γειτονικών αφρικανικών χωρών, ιδιαίτερα σε σχέση με τις μεταναστευτικές ροές και την εξουδετέρωση της ρωσικής και κινεζικής επιρροής. Αυτός είναι ένας τομέας στον οποίο η Ιταλία, βασιζόμενη στις ικανότητες τόσο του Farnesina όσο και της κοινωνίας των πολιτών (όπως το Sant'Egidio) κατάφερε να επιτύχει αξιοσημείωτα αποτελέσματα στο παρελθόν (για παράδειγμα η ειρηνευτική συμφωνία που υπογράφηκε το 1992 μεταξύ FRELIMO και RENAMO που έληξε εμφύλιος πόλεμος τριών δεκαετιών στη Μοζαμβίκη). Στο μέλλον, η κυβέρνηση της Ρώμης θα έκανε καλά να χρησιμοποιήσει και πάλι αυτά τα μέσα αναπτυξιακής συνεργασίας στη διάθεσή της.

Όσον αφορά τη χρηματοδότηση, η Ιταλία αντιμετωπίζει έναν δύσκολο προϋπολογισμό και οι πόροι είναι γενικά περιορισμένοι. Χωρίς χρήματα, όμως, δεν μπορεί να γίνει τίποτα, τουλάχιστον μια απτή πολιτική για 23 φορές τον πληθυσμό της Ιταλίας. Οι αφρικανικές χώρες έχουν συμμετάσχει σε πολυάριθμες διεθνείς συνόδους κορυφής τις τελευταίες δύο δεκαετίες, από το Φόρουμ για τη Συνεργασία Κίνας-Αφρικής, που διανύει τώρα τον όγδοο χρόνο, έως την εταιρική σχέση Αφρικής-ΕΕ, όπου υποσχέθηκαν ουσιαστικά σχέδια βοήθειας. Χωρίς επαρκείς πόρους, το ιταλικό σχέδιο θα ωχριά γρήγορα σε σύγκριση. Για να αποφευχθεί η εμφάνιση αναξιόπιστη, το διακηρυγμένο ενδιαφέρον της Ρώμης για την ήπειρο πρέπει να υποστηρίζεται από κατάλληλες δημοσιονομικές πιστώσεις. Η Μελόνι, η οποία μεταξύ των πρώτων πρωτοβουλιών της μείωσε τα κονδύλια για τη συνεργασία εξωτερικής βοήθειας στον προϋπολογισμό του 2023, θα πρέπει να δώσει στην Ιταλία ένα πολυετές πρόγραμμα χορηγήσεων που θα επιτρέψει στη χώρα να επιτύχει τον στόχο των Ηνωμένων Εθνών του 0,7% του ΑΕΠ για αναπτυξιακή βοήθεια έως το 2030.

Τέλος, μια σημείωση σχετικά με το όνομα του σχεδίου: η νοσταλγία μπορεί να είναι παγίδα. Η χρήση του ονόματος ενός αντιφασίστα, πραγματιστή και οραματιστή Ιταλού μπορεί να είναι γοητευτική, αλλά η Ιταλία και η Αφρική δεν είναι πλέον αυτές του Ενρίκο Ματέι. Δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική της Ιταλίας για την Αφρική χωρίς ή εναντίον της Ευρώπης. Το μεγάλο έργο της Ιταλίας για την Αφρική μπορεί να λειτουργήσει μόνο σε συνδυασμό με τα έργα της ΕΕ για μεσολάβηση και σταθεροποίηση στην Αφρική. Από αυτή την άποψη, η κυβέρνηση της Ρώμης θα πρέπει να ηγηθεί περαιτέρω δεσμεύσεων μέσω της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ενίσχυση των προσπαθειών διαμεσολάβησης στις αφρικανικές συγκρούσεις. Όμως, για να συντονιστούν τέτοιες προσπάθειες διαμεσολάβησης, θα απαιτούσαν κεφάλαια, επιμονή, καλές σχέσεις με άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (ξεκινώντας από το Παρίσι) και συνεχή πολιτική δέσμευση, παρά γενικές ιδέες που μπορεί να εξαφανιστούν μετά από μια προεκλογική εκστρατεία. Θα είναι μια δοκιμασία και μια ευκαιρία, για την Ιταλία και την Ευρώπη.

Δείτε τη δημοσίευση του πρωτότυπου άρθρου εδώ