Η δεκαετία του "Γκορμπατσόφ της Εκκλησίας"

Του Κώστα Ράπτη

Το απόγευμα της 13ης Μαρτίου 2013 το κονκλάβιο για την ανάδειξη νέου ποντίφικα, το οποίο είχε συνέλθει την προηγουμένη με τη συμμετοχή 113 καρδιναλίων εκλεκτόρων, κατέληξε μετά από μόλις πέντε ψηφοφορίες στην εκλογή του πρώτου Λατινοαμερικανού (και του πρώτου Ιησουίτη) πάπα στην ιστορία. Ο μέχρι τότε Αρχιεπίσκοπος Μπουένος Άιρες, Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο υπήρξε μια επιλογή που εξέπληξε, καθώς άλλωστε αποτελούσε κοινό μυστικό ότι αυτός υπήρξε ο κύριος αντίπαλος του Γιόζεφ Ράτσινγκερ στο προηγούμενο κονκλάβιο του 2005 – και συνεπώς η ευκαιρία του είχε περάσει.

Ο αιφνιδιασμός ήταν τέτοιος, ώστε το Ιταλό Πρακτορείο από βιασύνη να μεταδώσει το προ πολλού ετοιμασμένο τηλεγράφημά του που ήθελε νεοεκλεγέντα πάπα τον καρδινάλιο Άντζελο Σκόλα της Βενετίας. Όμως η παρουσία 28 Ιταλών εκλεκτόρων (που άλλωστε δεν αποτελούσαν ομοιογενή ομάδα) δεν ήταν αρκετή για να ξεπεραστεί το άτυπο βέτο των 20 Βορειοαμερικανών συναδέλφων τους και όχι μόνο αυτών: χρειαζόταν μια "χειραφέτηση" από τα ιταλικά ήθη και μια ριζική αναμόρφωση του κεντρικού μηχανισμού του Βατικανού. Το σοκ της, δίχως προηγούμενο από τον 15ο αιώνα, παραίτησης του Βενέδικτου Ιστ' (Γερμανού, αλλά εγκατεστημένου στη Ρώμη από το 1981), στον απόηχο ποικίλων σκανδάλων, με κορυφαίο αυτό των διαρροών της παπικής αλληλογραφίας στον τύπο, επέβαλλε τομές συμβολικές και ουσιαστικές.

Επιπλέον, το γεγονός ότι τα δύο τρίτα των 1,3 δισεκατομμυρίων Καθολικών του κόσμου κατοικεί στον πλανητικό Νότο επέβαλε στροφή της προσοχής εκτός Ευρώπης.

Ο ίδιος ο σημερινός Πάπας με χιούμορ περιέγραψε σε συνέντευξή του σε μεξικάνικο περιοδικό τον δικό του αιφνιδιασμό: "Στο διάλειμμα για γεύμα της δεύτερης μέρας του κονκλαβίου συνέβη το περίεργο να εμφανίζονται διάφοροι εκλέκτορες και να με ρωτούν για την κατάσταση της υγείας μου" και "παρεμπιπτόντως, ήμουν χαμηλά στα γραφεία στοιχημάτων, αλλά κάποιοι φίλοι έπαιξαν στο όνομά μου και δεν τους πήγε άσχημα!". Παράλληλα, έκανε λόγο για μία μυστικιστική εμπειρία εσωτερικής γαλήνης που τον κυρίευσε κατά τη διάρκεια της ψηφοφορίας. Ασχέτως μεταφυσικών ερμηνειών, η μεταμόρφωση του συνεσταλμένου και φοβικού προς τα μέσα ενημέρωσης Αρχιεπισκόπου Μπουένος Άιρες σε έναν άκρως επικοινωνιακό και "απελευθερωμένο" Πάπα ήταν πάντως πραγματική.

Ταπεινότητα

Από την επιλογή του ονόματος "Φραγκίσκος”, την ταπεινή αυτοπεριγραφή του τη βραδιά της εκλογής του ενώπιον του πλήθους απλώς ως "Επισκόπου Ρώμης” και την απόφασή του να συνεχίσει να διαμένει στον ξενώνα που φιλοξενούνταν ως εκλέκτορας (προσπερνώντας έτσι τα διάφορα "φίλτρα" που θα τον περιέβαλλαν στο Αποστολικό Ανάκτορο) όλα έδειχναν από την πρώτη στιγμή ότι ο νέος Πάπας θα κινούνταν με πολύ πρωτότυπο τρόπο. Και τα μηνύματα πολλαπλασιάσθηκαν με μεγάλη ταχύτητα: με την συμπλήρωση ενός μηνός από την εκλογή του συνέστησε, σε πνεύμα ανάδειξης της συνοδικότητας και όχι μοναρχικότητας της Εκκλησίας, εννεαμελή Επιτροπή Καρδιναλίων που θα τον συντρέχει στην διακυβέρνηση, ενώ το καλοκαίρι του 2013, στην πρώτη και μάλιστα αιφνιδιαστική έξοδό του από τη Ρώμη μετέβη στη νήσο Λαμπεντούζα για να αναδείξει το δράμα των προσφύγων. Στην δε επιστροφή του από την Παγκόσμια Ημέρα Νεολαίας της Καθολικής Εκκλησίας στο Ρίο ντε Ζανέιρο, ερωτηθείς από δημοσιογράφο για τους ομοφυλόφιλους δήλωσε, σοκάροντας τους πιο συντηρητικούς, "ποιός είμαι εγώ για να κρίνω;”.

Δέκα χρόνια μετά, ενώ ο πάπας Φραγκίσκος παραμένει μια παγκοσμίως δημοφιλής φυσιογνωμία, ο πραγματικός απολογισμός της παποσύνης του είναι συζητήσιμος. Η αναμόρφωση του διοικητικού μηχανισμού του Βατικανού, με κατοχύρωση μεγαλύτερης διαφάνειας στα οικονομικά του, καρκινοβατεί, ενώ και νέα σκάνδαλα ήρθαν να προστεθούν στο πεδίο αυτό. Οι υποσχέσεις ότι η Εκκλησία θα στέκεται στο εξής στο πλευρό των θυμάτων σεξουαλικής παραβίασης από κληρικούς επίσης ελέγχονται, αν κρίνουμε από την στήριξη που έδωσε ο ίδιος ο πάπας σε συνεργάτες του που βρέθηκαν καταγγελλόμενοι. Η επαγγελία της συνοδικότητας επίσης δεν πρέπει να αποκρύψει το γεγονός ότι ο νυν ποντίφiκας δρα, όποτε το αποφασίζει, εξίσου "μοναρχικά” με τους προκατόχους του, π.χ. με τις κινήσεις του να καταστείλει την αναβίωση του παλαιού τρόπου τέλεσης της Θείας Λειτουργίας.

Όμως το πεδίο στο οποίο καταγράφεται ορατή αποδυνάμωση της απήχησης της Αγίας Έδρας είναι το διεθνοπολιτικό. Όταν ο πάπας Ιωάννης ΚΓ' εξέδιδε την εγκύκλιο Pacem in Terris στον απόηχο της κρίσης των πυραύλων της Κούβας, προκλήθηκε διεθνής αίσθηση. Όταν επίσης το 2003, επί Ιωάννη-Παύλου Β', η Ρώμη πρωτοστάτησε σε διπλωματικές πρωτοβουλίες για την αποτροπή του πολέμου στο Ιράκ, υπήρξε μεγάλη αναγνώριση και ακόμη και ο Λευκός Οίκος του Τζορτζ Μπους τζούνιορ ένιωθε υποχρεωμένος να δείξει σεβασμό. Όμως, εδώ και έναν χρόνο που μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία το πώς τοποθετείται ο πάπας Φραγκίσκος ούτε γίνεται ιδιαιτέρως κατανοητό, ούτε δείχνει να απασχολεί πολλές πρωτεύουσες – και πάντως οι ιδέες για ανάπτυξη ειρηνευτικής πρωτοβουλίας από την έμπειρη βατικάνεια διπλωματία δεν γνώρισαν κάποια τύχη.

Ενδεχομένως ο κατά κόσμον Χόρχε Μάριο Μπερκόλιο επενδύει στο να εμφανίζεται περισσότερο συντονισμένος με την κατάσταση πνευμάτων του πλανητικού Νότου, που στέκει "ουδέτερος” απέναντι σε αυτήν την τόσο "ευρωπαϊκή σύγκρουση”. Προς το παρόν απλώς έχει δυσαρεστήσει τους Ουκρανούς Ελληνοκαθολικούς, ενώ η τελευταία έκκλησή του, στην πρώτη επέτειο του πολέμου, για κατάπαυση του πυρός και περιστολή του εμπορίου όπλων, δεν συγκίνησε ούτε τη Δύση ούτε την Ανατολή.

Στο δε εσωτερικό του καθολικού κόσμου, ο πάπας Φραγκίσκος βρίσκεται, σύμφωνα με τον Αμερικανό vaticanista Τζον Άλλεν, σε θέση ανάλογη με του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ: η προσπάθειά του για μια λελογισμένη αναμόρφωση της Εκκλησίας καταφέρνει να φέρει απέναντί του τόσο τους συντηρητικούς όσο και τους φιλελεύθερους (βλ. λ.χ. την πρόσφατη απόφαση της γερμανικής ιεραρχίας να ευλογεί ενώσεις του ιδίου φίλου, παρακούοντας τη Ρώμη), τροφοδοτώντας την πόλωση και απελευθερώνοντας δυναμικές που δεν είναι βέβαιο ότι μπορεί να ελεγχθούν.