Ο πόλεμος της Ουκρανίας και η ευρωπαϊκή ταυτότητα

Του Mark Leonard 

Οι εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι ακόμη ένα χρόνο μακριά, αλλά τα πολιτικά κόμματα σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχουν ήδη μπει σε προεκλογική εκστρατεία. Αν και οι εκλογές θα έχουν αναμφίβολα ένα ευρύ φάσμα απόψεων για την κλιματική αλλαγή, τη μετανάστευση και τη θρησκεία, υπάρχει ένα θέμα που φαίνεται να ενώνει πολιτικούς όλων των πλευρών: ο πόλεμος στην Ουκρανία.

Περισσότερο από ένα χρόνο μετά από την εισβολή του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία, όλα τα κύρια ευρωπαϊκά κόμματα εξακολουθούν να διατρανώνουν τη στήριξη στην Ουκρανία. Αλλά η εμφάνιση της ενότητας κρύβει μια εκτεινόμενη σύγκρουση για την ψυχή της Ευρώπης: την αντίληψή της για την ελευθερία. Ενώ αναγνωρίζεται ευρέως ότι ο αγώνας της Ουκρανίας αντιπροσωπεύει έναν αγώνα για τη δημοκρατία και τις ευρωπαϊκές αξίες, είναι επίσης όλο και πιο σαφές ότι η νίκη θα απαιτούσε από την Ευρώπη να εγκαταλείψει ορισμένα από τα βασικά στοιχεία του δικού της σχεδίου ελευθερίας. Αυτό είναι το παράδοξο της ελευθερίας στην Ευρώπη.

Τον τελευταίο μισό αιώνα, οι ευρωπαϊκές χώρες ανέπτυξαν μια έννοια ελευθερίας που στηρίζεται στην οικουμενικότητα, την αποκήρυξη της στρατιωτικής δύναμης, την οικονομική αλληλεξάρτηση, τη συνδυασμένη κυριαρχία και την ιδέα της Ευρώπης ως μοναδικής οντότητας που βασίζεται σε ένα σύνολο κοινών θεσμών. Αυτό το όραμα είναι που διακρίνει την ΕΕ από άλλες περιοχές και ακόμη και από τα κράτη μέλη της. Όμως ο πόλεμος στην Ουκρανία έθεσε υπό αμφισβήτηση τις βασικές αρχές του μπλοκ – και άνοιξε το δρόμο για τους σκεπτικιστές ηγέτες να τις αμφισβητήσουν.

Κατά τη διάρκεια του περασμένου έτους, οι Ευρωπαίοι φορείς χάραξης πολιτικής προσηλώθηκαν όλο και περισσότερο στην οχύρωση των συνόρων της ΕΕ έναντι άλλων πολιτικών σχεδίων στα ανατολικά και τα νότια.

Κατά συνέπεια, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, που αρχικά επιδιώχθηκε για τη διασφάλιση της ειρήνης στην ήπειρο, έχει μετατραπεί – αν όχι εντελώς σε ένα σχέδιο "πολέμου", τουλάχιστον σε ένα ένοπλο σχέδιο ειρήνευσης και ασφάλειας. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, που κάποτε βασίζονταν στην ήπια ισχύ, παρέχουν τώρα στρατιωτικό εξοπλισμό στην Ουκρανία και υποστηρίζουν τον επανεξοπλισμό της ηπείρου, και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εργαλειοποιήσει την οικονομία της ΕΕ μέσω κυρώσεων και επιτάχυνε τη μετάβαση σε μια πολεμική οικονομία, με περιορισμούς και ελέγχους των τιμών της ενέργειας.

Αλλά η πιο δραματική αλλαγή στην ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη ήταν η επανεξέταση της αλληλεξάρτησης. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση βασίστηκε στην πεποίθηση ότι η εμβάθυνση των οικονομικών δεσμών μεταξύ των χωρών θα μπορούσε να μετατρέψει πρώην αντιπάλους σε συμμάχους. Όμως, όπως απέδειξε ο Πούτιν, η αλληλεξάρτηση μπορεί επίσης να αξιοποιηθεί ως εργαλείο εκβιασμού.

Για δεκαετίες, ο κύριος στόχος του ευρωπαϊκού εγχειρήματος ήταν να δαμάσει τον εθνικισμό με τη συγκέντρωση της κυριαρχίας. Αλλά τώρα, οι Ευρωπαίοι αναγνωρίζουν ότι η κυριαρχία πρέπει να προστατεύεται προτού μπορέσει να συγκεντρωθεί. Το διακρατικό νομικό σύστημα της ΕΕ δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως παγκόσμιο σχέδιο για ολόκληρη την ήπειρο, πόσο μάλλον για τον κόσμο.

Στα πρώτα στάδια του πολέμου, η ένταση μεταξύ των φιλελεύθερων αξιών της ΕΕ και της κινητοποίησής της εν καιρώ πολέμου ήταν λιγότερο έντονη. Η τεχνοκρατική Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστήριξε την πολεμική προσπάθεια υποστηρίζοντας μέτρα για τον οπλισμό και την ηθική ενίσχυση της Ουκρανίας στον αγώνα της ενάντια στη ρωσική επιθετικότητα. Η απόφαση να χορηγηθεί στην Ουκρανία  το καθεστώς υποψήφιας χώρας  αντιπροσώπευε ένα εξαιρετικό βήμα για το μπλοκ – έναν γάμο μεταξύ γεωπολιτικών επιταγών και των εργαλείων της γραφειοκρατίας με γνώμονα τις διαδικασίες.

Εν τω μεταξύ, τόσο η αριστερά όσο και η δεξιά έπρεπε να προσαρμόσουν τις θέσεις τους για να βρουν κοινό έδαφος για την Ουκρανία. Οι Ευρωπαίοι φιλελεύθεροι έχουν γίνει λιγότερο ανθεκτικοί στον εθνικισμό και έχουν εναρμονιστεί περισσότερο με την αναγκαιότητα χρήσης βίας κατά της Ρωσίας, και η δεξιά αναγκάστηκε να επανεκτιμήσει τη στάση της για τον ρόλο της ΕΕ ως στρατηγικού παράγοντα.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 και η προσφυγική κρίση του 2015 εκτόξευσαν την ακροδεξιά στο προσκήνιο της πολιτικής συζήτησης. Αλλά η αποτυχία του Brexit, μαζί με την πανδημία του Covid-19, οδήγησαν σε πτώση του ευρωσκεπτικισμού, με τα κυρίαρχα κόμματα να επωφελούνται από την επιθυμία του κοινού για σταθερότητα. Η δημοσκόπηση από το ECFR έδειξε ότι κατά τη διάρκεια αυτών των κρίσεων, πολλοί δεξιοί ψηφοφόροι αναγνώρισαν ότι η κυριαρχία μπορούσε να ανακτηθεί μόνο μέσω συλλογικής δράσης, και πολλά πρώην ευρωσκεπτικιστικά κόμματα  εγκατέλειψαν  τις δεσμεύσεις τους να εγκαταλείψουν την ΕΕ ή να εγκαταλείψουν το ευρώ.

Οι ψηφοφόροι σε όλο το μπλοκ έχουν υποστεί παρόμοια αλλαγή. Στην τελευταία δημοσκόπηση του ECFR φαίνεται να έχει θολώσει ο παραδοσιακός διαχωρισμός αριστεράς - δεξιάς σε γεωπολιτικά ζητήματα και μια αυξανόμενη συγχώνευση εθνικισμού  και κοσμοπολιτισμού κάτω από την ευρωπαϊκή ιδέα της ελευθερίας. Αυτή η αλλαγή, που υποκινήθηκε από τον πόλεμο στην Ουκρανία, βρίσκεται στο επίκεντρο του ευρωπαϊκού εγχειρήματος και μακροπρόθεσμα θα οδηγήσει σε έναν αγώνα για την ταυτότητα της Ευρώπης. Από αυτή την άποψη, οι επερχόμενες ευρωεκλογές θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως καμπάνα.

Αν και τα ευρωπαϊκά κόμματα προσπαθούν επί του παρόντος να ξεπεράσουν το ένα το άλλο δείχνοντας υποστήριξη προς την Ουκρανία, ακανθώδες ζητήματα όπως η διεξαγωγή του πολέμου, η μεταχείριση των προσφύγων και ο τρόπος με τον οποίο μια μεταπολεμική Ουκρανία θα ενσωματωνόταν στην ΕΕ θα μπορούσαν για άλλη μια φορά να διχάσουν την Ευρώπη. Εάν η κούραση από τον πόλεμο, την προσφυγική κρίση και το υψηλό κόστος ζωής ξεκινήσει, οι ευρωεκλογές του 2024 θα μπορούσαν να γίνουν ένα νέο πεδίο μάχης.

Δείτε τη δημοσίευση του πρωτότυπου άρθρου εδώ