Η γενιά που περπατάει σκυμμένη

Του Άγη Βερούτη

Πριν λίγες μέρες είχα μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον παλιό Ελληνοαμερικανό φίλο, από τα χρόνια της Νέας Υόρκης. Η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από το ζήτημα της απο-κοινωνικοποίησης της νεότερης γενιάς των παιδιών μας, αυτής που λέγεται Generation Alpha και ακολουθεί την "Z”, που ήρθε μετά τους "Millenials”. Δηλαδή τα παιδιά που είναι γεννημένα ανάμεσα στο 2010 και σήμερα.

Εκεί ο φίλος μου ανέφερε την σημαντική δουλειά που έχει δημοσιεύσει ως σήμερα ο Αμερικανός δημοσιογράφος και αναλυτής Fareed Zakaria του CNN για αυτό το θέμα. 

Αφού το έψαξα λίγο, είδα ότι ο Fareed Zakaria έχει προειδοποιήσει εδώ και χρόνια για αυτό το ζήτημα: τα κινητά τηλέφωνα και οι οθόνες δεν είναι απλά εργαλεία. Έχουν αλλάξει τον ίδιο τον τρόπο που ζούμε, που σκεφτόμαστε, που σχετιζόμαστε, ακόμα και τη χημεία του εγκεφάλου με την εθιστική χρήση των οθονών για έκκριση της ντοπαμίνης. 

Στο CNN και στο βιβλίο του "Ten Lessons for a Post-Pandemic World”, επανέρχεται ξανά και ξανά στην ιδέα ότι η τεχνολογία είναι ουδέτερη, όμως ο τρόπος που την αφήνουμε να διαμορφώσει την κοινωνία μας, δεν είναι.

Κοιτάξτε γύρω σας σήμερα. Στις καφετέριες, στο Μετρό, στα λεωφορεία, στα τραπέζια των οικογενειών: πρόσωπα σκυμμένα πάνω από μια οθόνη. Οι νέες γενιές, οι λεγόμενοι Gen Z και πλέον οι Gen Alpha, δεν έμαθαν ποτέ πώς είναι να ζεις χωρίς την ψηφιακή προέκταση του εαυτού σου. Δεν γνωρίζουν την αμηχανία μιας παύσης στη συζήτηση, γιατί υπάρχει πάντα ένα βιντεάκι του TikTok για να γεμίσει το κενό. Δεν ξέρουν τη χαρά του να μαζεύεσαι στην πλατεία με φίλους, χωρίς τις ειδοποιήσεις στο κινητό να σπάνε τη ροή της κουβέντας. Όλα είναι φιλτραρισμένα μέσα από μια οθόνη.

Ο Zakaria σημειώνει ότι η μεγαλύτερη απώλεια αυτής της ενσωμάτωσης του κινητού στον homo sapiens, είναι η απώλεια της ικανότητας για βαθιά, ουσιαστική επαφή με άλλους ανθρώπους. 

Δεν εννοώ φυσικά την επιφανειακή "σύνδεση/φιλία" που δίνει το Facebook ή το Instagram. Μιλάμε για την τέχνη της συναναστροφής, δηλαδή του να κάθεσαι με τον άλλο, να τον ακούς, να μαθαίνεις από τη γλώσσα του σώματος του, να αντέχεις την ατέλεια και το απρόβλεπτο ή τις αδυναμίες του. Αυτά που χτίζουν τους δεσμούς εμπιστοσύνης ανάμεσα στους ανθρώπους. Αυτά που διδάσκουν ενσυναίσθηση. Αυτά που φτιάχνουν τις ανθρώπινες σχέσεις.

Η γενιά που έρχεται ενηλικιώνεται με άγχος, κατάθλιψη και πρωτοφανή επίπεδα μοναξιάς. 

Οι αριθμοί δεν λένε ψέματα. Τα ποσοστά αυτοκτονιών στους εφήβους στις ΗΠΑ αυξήθηκαν θεαματικά από το 2010 και μετά, την ίδια εποχή που τα smartphones έγιναν καθολικά. 

Στην Ευρώπη, τα ποσοστά άγχους στους νέους χτυπούν κόκκινο. Είναι τυχαίο; Ή μήπως η συνεχής σύγκριση με τις εξωραϊσμένες ζωές των άλλων στο Instagram και στο TikTok διαβρώνει την αυτοπεποίθηση;

Οικογένειες ολόκληρες έχουν χάσει το πιο ιερό τους έδαφος, το τραπέζι του φαγητού. 

Εκεί που κάποτε μοιραζόταν το ψωμί και η κουβέντα, τώρα μοιράζεται η σιωπή του scrolling. 

Ακόμη και στις τάξεις, οι δάσκαλοι παλεύουν με μαθητές που δεν μπορούν να κρατήσουν την προσοχή τους για περισσότερα από λίγα λεπτά, παρόλο που ορθότατα το Υπουργείο Παιδείας έχει απαγορεύσει τη χρήση κινητών στα σχολεία. Αυτό που διακυβεύεται πλέον δεν είναι η ευγένεια ή οι παραδόσεις, αλλά η ίδια η ικανότητά μας για κοινωνικοποίηση σε ανθρώπινο επίπεδο και η συλλογικότητα. 

Όπως το λέει ο Zakaria, η προσοχή είναι το πιο σπάνιο και πολύτιμο αγαθό του 21ου αιώνα, και αυτή την έχουμε εκχωρήσει σε μια βιομηχανία που μετράει τα κέρδη της σε likes και views, και το εμπόρευμα είναι η προσοχή των μελών της κάθε πλατφόρμας.

Υπερασπιστές αυτής της νέας τάξης πραγμάτων θα πουν: τα κινητά ενώνουν τον κόσμο, κάνουν τους νέους πιο ενημερωμένους, πιο πολιτικοποιημένους. 

Ναι, είναι αλήθεια και αυτό. Το #MeToo, οι μαθητικές κινητοποιήσεις για το κλίμα, οι εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης, και πολλά άλλα χρήσιμα διαδόθηκαν μέσα από τα social media. Όμως, όπως παρατηρεί ο Zakaria, η δυνατότητα κινητοποίησης δεν ισοδυναμεί με την ικανότητα δημιουργίας και συντήρησης των ανθρώπινων σχέσεων. Το hashtag ξεθωριάζει, η φιλία όμως χρειάζεται τριβή, χρόνο, σιωπή, αγκαλιά και αστεία. Αυτά δεν τα προσφέρει καμία οθόνη.

Και εδώ κρύβεται ένας μεγάλος κίνδυνος. Ο κίνδυνος δεν είναι είναι ότι οι νέοι θα γίνουν αντικοινωνικοί. Είναι ότι θα μπερδέψουν την επικοινωνία με την κοινωνικότητα. Θα νομίζουν ότι επειδή έχουν εκατοντάδες "φίλους" στο Instagram ή στο Facebook, δεν είναι μόνοι. 

Όταν όμως έρθει η ώρα της κρίσης, ποιος θα σταθεί πραγματικά δίπλα τους; 

Το like δεν θα σε αγκαλιάσει. 
Το story δεν θα σου δανείσει λεφτά. 
Το DM δεν θα σε πάει στο νοσοκομείο.

Αν συνεχίσουμε έτσι, θα έχουμε μια κοινωνία "υπερσυνδεδεμένων” μοναχικών ανθρώπων, και το τίμημα θα είναι βαρύ: διάρρηξη κοινωνικής συνοχής, αδυναμία συλλογικής δράσης, ακόμη και ίσως γιατί όχι, απειλή για τη δημοκρατία. Γιατί η δημοκρατία βασίζεται στη συζήτηση, στην αντοχή στη διαφωνία, στη δυνατότητα να καθίσεις απέναντι από τον άλλο και να βρεις κοινό τόπο, ή ακόμη και να δεις κάποια πράγματα από τη δική του οπτική, μετά από συζήτηση. 

Όμως η γενιά του TikTok μάλλον μαθαίνει μόνο το σύντομο, το οργίλο, το "μπλοκάρω όποιον δεν συμφωνεί μαζί μου". Αυτό δεν είναι διάλογος... είναι κάτι άλλο.

Τι μπορούμε όμως πραγματικά να κάνουμε; 
Αντιλαμβανόμαστε ότι δεν μπορούμε να πετάξουμε τα κινητά. 
Ούτε να κλείσουμε το ίντερνετ. Η λύση είναι η ισορροπία.
- Να επαναφέρουμε τις ζώνες χωρίς οθόνες. Όπως τα αεροπλάνα.  
- Να ξαναδώσουμε στο οικογενειακό τραπέζι την ιερότητά του. 
- Να απαγορεύσουμε τα κινητά στις τάξεις και να διδάξουμε ξανά την αξία της συγκέντρωσης στα παιδιά. Να μάθουμε στα παιδιά ότι το πιο επαναστατικό πράγμα σήμερα είναι να κοιτάς τον άλλον συνειδητά στα μάτια, και όχι διακοπτόμενα από τις ενημερώσεις του Insta.

Η μάχη αυτή δεν είναι ενάντια στην τεχνολογία. Είναι ενάντια στην απώλεια της ανθρωπιάς μας. Κι αν δεν το καταλάβουμε εγκαίρως, θα ξυπνήσουμε σε έναν κόσμο όπου θα μιλάμε περισσότερο από ποτέ, ενώ θα καταλαβαινόμαστε λιγότερο από ποτέ.

Εγώ θα το πω πιο ωμά: Κανένα like δεν θα γεμίσει ποτέ το κενό που αφήνει μια κοινωνία που  περπατάει σκυμμένη πάνω στο κινητό, αντί να σηκώνει το κεφάλι και να κοιτάζει τον άνθρωπο δίπλα της, να φλερτάρει, να προσφέρει μια μικρή βοήθεια, ή να παρατηρήσει κάτι ασυνήθιστο και να πει ένα καλό λόγο στο διπλανό της.

Ίσως, όπως λέγει ο φίλος μου στο Denver, οι μελλοντικοί "leaders”, που θα οδηγήσουν τον κόσμο μπροστά, θα είναι εκείνοι που θα έχουν την ικανότητα να αποσυνδέσουν πλήρως την προσοχή τους από την οθόνη μπροστά τους, και να εστιάσουν με ένταση στον άνθρωπο που θα βρίσκεται δίπλα τους, ή στο πρόβλημα που θα πρέπει να αντιμετωπίσουν. Εκείνοι που θα σηκώνουν το τηλέφωνο για να μιλήσουν, και όχι απλά για να πληκτρολογήσουν ένα μήνυμα 15 λέξεων.

Έχει δίκιο;
Δεν ξέρω.