Γιατί φοβόμαστε τη συγχώρεση

Την περίοδο που υπηρέτησα στην Επιτροπή Αλήθειας και Συµφιλίωσης της Νότιας Αφρικής, κατέληξα σε ένα εντυπωσιακό συµπέρασµα. Αυτό συνέβη όταν προσκάλεσα την κόρη ενός ακτιβιστή κατά του Απαρτχάιντ στο Πανεπιστήµιο του Free State στο Μπλουµφοντέιν, όπου είχα έδρα, για να µιλήσει για την εµπειρία από τη συνάντησή της µε τον άνδρα που σκότωσε τη µητέρα της. Η Marcia Khoza ήταν πέντε ετών όταν η µητέρα της δολοφονήθηκε σε µια έφοδο των µυστικών Αρχών της κυβέρνησης του Απαρτχάιντ από τον Eugene de Kock, που είχε και το γενικό πρόσταγµα. Στην 23η επέτειο του θανάτου της µητέρας της η Khoza πήγε να δει τον De Kock στη φυλακή, έχοντας µαζί της ένα βιβλίο µε θέµα τη συγχώρεση που είχε αγοράσει για εκείνον. Μέσα στο βιβλίο έγραψε: "Αφήστε τη δύναµη της ειρήνης και της συγχώρεσης να σας καθοδηγήσει".

Στην εκδήλωση του Πανεπιστηµίου του Free State η Khoza περιέγραψε ότι µεγάλωσε µε ένα βαθύ κενό. "Έφερα πάρα πολύ θυµό", είπε, και άφηνε τον θυµό να κλιµακώνεται για να προστατεύσει τον εαυτό της "από το να γκρεµιστεί στην άβυσσο". Ήθελε να συναντήσει τον De Kock για να καλύψει τα κενά από τα αναπάντητα ερωτήµατα για τη δολοφονία της µητέρας της· για να ηρεµήσει ψυχικά, ήταν έτοιµη να τον συγχωρήσει.

Όταν έγινα µέλος της Επιτροπής, µου φαινόταν παράδοξο πώς η συνάντηση µε τον δολοφόνο ενός αγαπηµένου σου προσώπου µπορούσε να αποκαταστήσει πράγµατα και για τους δυο σας. Αλλά συνειδητοποίησα πως η συγχώρεση είναι µάλλον το πιο ισχυρό µέσο για να αποκαταστήσουν µιαν αίσθηση συνοχής και συνέχειας στη ζωή τους οι επιζώντες από ιστορικά γεγονότα που τους "αδίκησαν": µια απίστευτα τροµακτική ιδέα για να την κατανοήσεις.

Η συγχώρεση αναδύεται τόσο "µέσα" όσο και "έξω" από το σηµείο της οδύνης και εν µέρει απαιτεί ένα ηθεληµένο άνοιγµα: από τον εαυτό µας προς τον άλλον. Σε αυτό έγκειται τόσο η µετασχηµατιστική της δυνατότητα όσο και η ηθική της ασάφεια – και αυτή είναι η πιο τροµακτική παράµετρος στη συγχώρεση. Η εσωτερική ψυχολογική διαδροµή που είναι απαραίτητη για να συγχωρήσουµε µας δίνει τη δυνατότητα να δούµε την ανθρώπινη διάσταση αυτών που ευθύνονται για το "τραύµα" και, αφού τους συγχωρήσουµε, να τους δεχτούµε στον κόσµο των κοινών ανθρώπων.

Φοβόµαστε τι µπορεί να αποκαλύψει η συγχώρεση για τον εαυτό µας – φοβόµαστε ότι η συγχώρεση µπορεί να µας φέρει αντιµέτωπους µε τον πυρήνα της ταυτότητάς µας, µε την ικανότητά µας να νιώσουµε συµπόνια ακόµα και για πράξεις που φαίνονται αδιανόητες; Φοβόµαστε ότι η συγχώρεση µπορεί να είναι µια πράξη προδοσίας, που σχεδόν µας εξισώνει µε τους ανθρώπους που έχουν διαπράξει αποκρουστικές ενέργειες σε βάρος µας και σε βάρος των αγαπηµένων µας προσώπων; Ίσως ο φόβος µας για τη συγχώρεση να αντανακλά µια βαθιά ριζωµένη αγωνία ότι, παύοντας να είµαστε οργισµένοι απέναντι στους δράστες, ίσως ξεχάσουµε τα βάσανα που υπέστησαν οι αγαπηµένοι µας. Ίσως φοβόµαστε µήπως χάσουµε την ταυτότητα του θύµατος και τη δύναµη που αυτή µας δίνει. Ίσως αυτό που φοβόµαστε περισσότερο είναι ότι, συγχωρώντας, µπορεί να παραιτηθούµε από αυτή µας τη δύναµη και να την εκχωρήσουµε σε αυτόν που µας την προκάλεσε. Ή µήπως φοβόµαστε το άγνωστο: τι έρχεται µετά τη συγχώρεση – µήπως η συγχώρεση δίνει άφεση στην πράξη, διαλύοντας κάθε ελπίδα για συµφιλίωση; Μήπως είναι πιο εύκολο να συνεχίσουµε από τα γνωστά "ληµέρια" της βίας και του απάνθρωπου, αντί να δηµιουργήσουµε συνθήκες που βελτιώνουν τις ανθρώπινες σχέσεις;

Η συγχώρεση δεν είναι µια επαχθής πράξη ηθικής θυσίας, µα κάλλιστα µπορεί να είναι βαθιά αναζωογονητική. Έχω συνειδητοποιήσει ότι οι συνθήκες υπό τις οποίες λαµβάνει χώρα η συγχώρεση έχουν µεγαλύτερη σηµασία από την ίδια την πράξη. Η ψυχολογική και ηθική διαλλακτικότητα που απαιτείται για τη συγχώρεση –ακόµα και όταν η εσωτερική πυξίδα του ατόµου δείχνει προς την αντίθετη κατεύθυνση και ο δράστης δεν αξίζει αυτήν τη "χάρη"– µας κάνει να δούµε µια πιο ήρεµη πραγµατικότητα. Μας βοηθά επίσης να συλλογιστούµε τη διαδροµή του ατόµου που συγχωρούµε.

Η έννοια της συγχώρεσης συνήθως ρίχνει τα φώτα της δηµοσιότητας µόνο σε αυτόν που συγχωρεί. Ωστόσο, για να έχει αξία σε κοινωνίες που έχουν περάσει από τη βία της Ιστορίας, το νόηµα της συγχώρεσης έγκειται στο πώς φανταζόµαστε ένα κοινό νέο µέλλον. Αυτό σηµαίνει ότι οι επιζώντες ιστορικών εγκληµάτων δεν είναι οι µόνοι που έρχονται αντιµέτωποι µε τον φόβο όταν σκέφτονται τη συγχώρεση. Τι µπορεί να φοβούνται οι δράστες εγκληµάτων µε φόντο τα ανθρώπινα δικαιώµατα και οι ηθικοί αυτουργοί που ωφελήθηκαν από αυτά; Ίσως η συγχώρεση από έναν επιζώντα να αναγκάζει τους θύτες να αντιµετωπίσουν την ηθική αλήθεια των εγκληµάτων τους. Είναι ο φόβος να κοιτάξουν στην άβυσσο αυτού του σκότους, συνειδητοποιώντας ότι η συγχώρεση µπορεί να αποκαλύψει την πραγµατική τους ταυτότητα.

Στο πλαίσιο της δουλειάς µου για την έρευνα και τον διάλογο µε τους δράστες εγκληµάτων κατά των ανθρωπίνων δικαιωµάτων στη Νότια Αφρική, κάλεσα κάποτε στο αµφιθέατρό µου έναν πρώην ακτιβιστή κατά του Απαρτχάιντ, ο οποίος εµπλεκόταν στη δολοφονία ενός ατόµου – η µητέρα του θύµατος τον είχε συγχωρήσει. Ο ακτιβιστής αγκαλιάστηκε από την οικογένεια του θύµατος, και µάλιστα δηµιούργησε φιλική σχέση µαζί τους. Κάποια στιγµή, όµως, ο νεαρός διέκοψε τη σχέση αυτή και "ακολούθησε" µια οµάδα συνοµηλίκων του σε κλοπές αυτοκινήτων και ληστείες. Η οικογένεια του θύµατος τον αναζήτησε και προσπάθησε να τον βοηθήσει να ξαναµπεί στον σωστό δρόµο ως πολίτης. Ειρωνεία της τύχης ότι µερικές φορές το βάρος για να αφήσει ο δράστης πίσω του το έγκληµα και να γίνει ένας ηθικός παράγοντας για την κοινότητα µπορεί να πέσει στην οικογένεια του θύµατος.

Η µνήµη από τις τραγικές ιστορίες βίας και καταπίεσης επιβιώνει στους απογόνους και των θυµάτων και των δραστών. Η συγχώρεση έχει νόηµα, αλλά αυτό που έχει µεγαλύτερη σηµασία είναι οι σωρευτικές, µερικές φορές λεπτές και πάντα τόσο ανεπαίσθητες δυναµικές που δηµιουργούνται σε αυτές τις συναντήσεις, όπου οι άνθρωποι αναµετρώνται µε το παρελθόν. Ίσως αυτό που φοβόµαστε να είναι η ίδια η λέξη "συγχώρεση". Μοιάζει να υποδηλώνει µια σταθερή θέση ή ένα τέλος, παραπέµποντας στην πράξη τού να αφήνεις κάτι πίσω σου, να προχωράς χωρίς να κοιτάς πίσω. Ωστόσο αυτό που πρέπει να θρηνήσουµε είναι η αιτία της ρήξης. Η συγχώρεση είναι το άνοιγµα ενός νέου κεφαλαίου, όχι το κλείσιµό του – η αρχή της διαδροµής προς την αποκατάσταση.

*Η Pumla Gobodo-Madikizela, βραβευµένη µε το "Templeton 2024", είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήµιο Stellenbosch, όπου κατέχει την έδρα του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών της Νότιας Αφρικής για τα βίαια γεγονότα και το τραύµα από γενιά σε γενιά. Το βιβλίο της "A Human Being Died that Night: A South African Story of Forgiveness" έχει επανακυκλοφορήσει ως κλασική έκδοση του Mariner.

©2024 The New York Times Company and Pumla Gobodo-Madikizela