Εμείς οι δυο σαν ένα

Το βιβλίο μας "Τάφος στην άμμο" –το οποίο μετέφρασε η Daisy– είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο στα Χίντι από την Geetanjali. Το πρωτότυπο έργο, με τον τίτλο "Ret Samadhi", χρειάστηκε οχτώ χρόνια για να ολοκληρωθεί και η μετάφραση δυόμισι. Το μυθιστόρημα πραγματεύεται τον παραλογισμό των συνόρων ανάμεσα σε ανθρώπους, φύλα, χώρες, αλλά και των συνόρων ανάμεσα στις γλώσσες. Με αυτό ως κεντρικό θέμα, είναι επόμενο ότι σε μια μετάφραση τα σύνορα μεταξύ συγγραφέως και μεταφράστριας, μεταξύ Χίντι και Αγγλικών, είναι, στην καλύτερη περίπτωση, προσπελάσιμα. Άλλωστε, ο πρώτος κανόνας της μετάφρασης είναι η κατάργηση των συνόρων. 

Νωρίτερα μέσα στο 2023, βρεθήκαμε επί σκηνής στη "Λογοτεχνική Συνάντηση της Καλκούτα" μαζί με τον Shehan Karunatilaka, ο οποίος είχε τιμηθεί το 2022 με το βραβείο Booker για αγγλόφωνο έργο. Ο συντονιστής της συζήτησης κατά λάθος αναφέρθηκε και στους τρεις μας ως "και οι δυο σας"· η Geetanjali αστειεύτηκε, λέγοντας ότι τη χαροποίησε που μας απευθύνθηκε σαν να είμαστε μία οντότητα.

Ακολουθούν οι σκέψεις μας για το πώς βιώνουμε να λειτουργούμε οι δυο μας από κοινού – "εμείς οι δυο σαν ένα", όπως λέμε συχνά μεταξύ μας αστειευόμενες.

Ποιες είμαστε ως συγγραφείς και μεταφράστριες

Geetanjali Shree: Κάθε συγγραφέας είναι κατ’ ανάγκη και μεταφράστρια. Αρθρώνει –μεταφράζει σε λέξεις– αυτές τις ασαφείς, άμορφες προ-λέξεις οι οποίες παλεύουν μέσα της να βρουν έκφραση. Με αυτό το σκεπτικό, η μεταφράστρια είναι και συγγραφέας. Στη διάρκεια της συνεργασίας μας, εγώ, η συγγραφέας, προσπάθησα να γίνω εκείνη: η Daisy, η μεταφράστρια. Την έπλασα με τη φαντασία μου, και σε αυτή την εικόνα προσπάθησα να κατανοήσω τη διαδικασία που μεταμόρφωσε το ένα κείμενο στο άλλο. Έπειτα μπόρεσα να αναπλάσω ή να φανταστώ εκ νέου τη διαδικασία, μαθαίνοντας περισσότερα για τις δυο μας. Κατά καιρούς, οι ταυτότητές μας ενώνονταν, αφού πρώτα συρρικνώνονταν τα εγώ μας, όμως όχι απόλυτα – ποτέ απόλυτα! Πάντοτε, με κάποιον τρόπο, τα καταφέρναμε. Η συγγραφέας γινόταν μεταφράστρια· και η μεταφράστρια συγγραφέας.

Θυμάμαι μια "μετάβαση" που βίωσα κάποια στιγμή, ανάμεσα στις γλώσσες, στα συναισθήματα και σε πράγματα μη ρητά – που αποδόθηκαν στα αγγλικά. Ένας άντρας διέκρινε από μακριά έναν φίλο του και του φώναξε ενθουσιασμένος, σηκώνοντας ταυτόχρονα το χέρι για να τον χαιρετήσει: "Είσαι καλά, ελπίζω;". Ο φίλος του απάντησε, εκφράζοντας την κακή του διάθεση με μια χειρονομία δυσαρέσκειας: "Κάπως, νομίζω". Είναι αστείο, παρ’ όλα αυτά βαθυστόχαστο, και δείχνει την προσπάθεια που καταβάλλουμε, εκεί όπου οι λέξεις με την κυριολεκτική τους σημασία είναι μονάχα ένα μέρος της παράστασης.

Daisy Rockwell: Έχουμε την εντύπωση ότι η μετάφραση είναι ένα σύνολο δυαδικών σχέσεων –ένα ταξίδι μεταξύ δύο κειμένων, δύο γλωσσών, δύο συγγραφέων, δύο τόπων–, στην πραγματικότητα είναι μια συνέχεια ανάμεσα σε αυτά τα δύο σημεία. Το άμεσο αποτέλεσμα είναι η απώλεια, και η ανακάλυψη είναι κάτι που επιτυγχάνεται μακροπρόθεσμα. Πού σταματά η Geetanjali και πού ξεκινάω εγώ; Είμαστε μία συγγραφέας ή δύο;

Περί μετάφρασης

DR: Η μεταφράστρια είναι μια εγγαστρίμυθος που δίνει τη φωνή, όμως η φωνή δεν είναι δική της. Η μεταφράστρια είναι ο δέκτης που λαμβάνει σήματα, σήματα που προέρχονται από ένα άλλο πρόσωπο, το οποίο πρέπει να γίνει η μεταφράστρια και να γράψει σαν αυτό.

GS: Καθεμιά μας έγινε η άλλη, όμως ο ορισμός της "άλλης" υπήρξε πάντοτε δυσδιόρατος. Ορισμένες φορές απολαμβάναμε το παιχνίδι, ξεφεύγοντας εσκεμμένα η μία από τον εαυτό της άλλης. Μια θεότητα σε έναν ναό είναι άψυχος πηλός, ώσπου να της δώσουν ζωή η αφοσίωση και το πάθος. Όταν η θεότητα αυτή μετοικήσει σε άλλο ναό, αποκτά ξανά ενέργεια και γίνεται κάτι διαφορετικό, ακόμα και αν η μορφή της παραμένει ίδια.

DR: Τι από το πρωτότυπο χάνεται στη μετάφραση; Τα πάντα. Όλα. Η μετάφραση είναι αυτό που συμβαίνει "μετά".

GS: Όντως, μιλώντας ρητορικά ή φιλοσοφικά, τα πάντα χάνονται. Κάθε συλλαβή είναι μια νέα μετάφραση. Και πού βρίσκομαι εγώ σε όλα αυτά; Χρειάζεται διαρκώς να κατοικώ σε νέα σχήματα που αναδύονται στο κείμενο, να αλλάζω διαρκώς φωνή, να αλλάζω υπόσταση, να γίνομαι ένας άλλος ήρωας στο μυθιστόρημα – το κοράκι, η πόρτα, ο δρόμος! Γράφω, και στη συνέχεια η Daisy κι εγώ γράφουμε "πρόσωπο με πρόσωπο", προσπαθώντας να γίνουμε η μία η άλλη, ώστε να μπορέσουμε να αντλήσουμε πράγματα η μία από την άλλη, με σεβασμό, αγάπη και θαυμασμό.

Η ζωή του κειμένου μετά την έκδοση

GS: Η μετάφραση είναι πάντοτε μια διαδικασία εν εξελίξει. Όπως μια συζήτηση. Η γραφή είναι μετάφραση και αντιστρόφως. Και οι δύο ενδιαφερόμαστε όχι μονάχα για τις λέξεις και τα νοήματά τους, αλλά και για να συλλαμβάνουμε το μη ρητό και να το αρθρώνουμε. Και είμαστε για πάντα ατελείς καθώς επιδιώκουμε να αδράξουμε το πρωτότυπο το οποίο μας διαφεύγει, ενώ συγχρόνως απομακρυνόμαστε διαρκώς από αυτό. Εγώ, ως συγγραφέας, προσπαθώ πάντα να δώσω λεκτικό σχήμα σε έναν πλουραλιστικό, πολυφωνικό, ακατάστατο κόσμο που αναδύεται από τη δεξαμενή που υπάρχει μέσα και γύρω μου, η οποία αποτελείται από αναρίθμητα πράγματα, όπως η μνήμη, η φαντασία, η πολιτιστική, ιστορική, φιλοσοφική κληρονομιά και άλλα.

DR: Το μελάνι έχει στεγνώσει, η πράξη έχει ολοκληρωθεί, το βιβλίο έχει βγει στον κόσμο. Μοιάζει με θάνατο για τη συγγραφέα και τη μεταφράστρια, κι όμως η διαδικασία συνεχίζεται. Όποτε μας δίνεται η ευκαιρία, οι συζητήσεις μας συνεχίζονται. Η λέξη "τάφος" αποτελεί όντως μέρος του τίτλου; Πώς μπορείς να εντάξεις ουσιωδώς την πολυπλοκότητα και το βάθος της ινδικής λέξης "samadhi" μέσα στο κείμενο; Τι γίνεται με αυτό; Και τι γίνεται με εκείνο; Οι συζητήσεις συνεχίζονται και αφού το βιβλίο έχει εκδοθεί, επειδή η μετάφραση είναι η "γκρίζα ζώνη" ανάμεσα σε δύο κείμενα και σε δύο ανθρώπους.

Στις Geetanjali Shree, συγγραφέα, και Daisy Rockwell, μεταφράστρια, απονεμήθηκε το Βραβείο Booker 2022 για το μυθιστόρημα "Tomb of Sand".

©2023 The New York Times Company, Daisy Rockwell and Geetanjali Shree