Η ζωή δεν θέλει αφηγηματικό τόξο

Είμαι πολύ ευγνώμων για την πρόσκληση να απαντήσω στο φετινό ερώτημα των "Μεγάλων Ιδεών" (The Big Ideas), "Ποιος νομίζεις πώς είσαι;". Είναι ένα ερώτημα που θέτω συχνά στον εαυτό μου – καμιά φορά και στους άλλους.

Ωστόσο ο φιλόσοφος που κρύβεται μέσα μου "τσιγκλάει" εδώ: κατ’ αρχάς με ωθεί να αμφισβητήσω το ίδιο το ερώτημα, να σκεφτώ γιατί τίθεται εξαρχής.

Όταν μας ρωτούν κάτι τέτοιο, ουσιαστικά μας ζητούν να εξηγήσουμε πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας. Ένας τρόπος να το κάνεις είναι σύμφωνα με τις οδηγίες των υπευθύνων για το αφιέρωμα "Μεγάλες Ιδέες": μέσω "μιας προσωπικής αφήγησης ή ενός δοκιμίου" ή απλώς μέσω μιας "ωραίας ιστορίας". Απολύτως λογικό. Όλοι μας απολαμβάνουμε μια ωραία ιστορία.

Αποκεί και πέρα προκύπτουν και ορισμένα άλλα ερωτήματα: Πώς συνδέεται το πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας με το πώς μιλάμε γι’ αυτόν; Πώς το ερώτημα "ποιος είσαι;" ή "ποιος είμαι;" γίνεται θέμα αφήγησης; Είναι ο εαυτός μας μια ιστορία;

Ας αναλύσω το τελευταίο ερώτημα.

Δεν γίνεται να αρνηθούμε την πανταχού παρούσα δύναμη της αφηγηματικής αντίληψης του εαυτού. Η αντίληψη αυτή κυριαρχεί στον πολιτισμό μας: και, όσο πιο καλή μια ιστορία, τόσο καλύτερος ο εαυτός που την αφηγείται.

Σημαντικοί φιλόσοφοι όπως οι Alasdair MacIntyre, Paul Ricoeur και Charles Taylor υποστηρίζουν παρόμοιες οπτικές της ίδιας ιδέας: ότι η πληρότητα της ατομικής ζωής συνάδει με την πληρότητα της αφήγησης για αυτήν τη ζωή. Για τον φιλόσοφο Daniel Dennett "είμαστε βιρτουόζοι συγγραφείς" που "προσπαθούμε να συγκεντρώσουμε ολόκληρο το υλικό μας σε μια όμορφη ιστορία. Αυτή η ιστορία είναι η αυτοβιογραφία μας". Για τον φιλόσοφο, νευρολόγο και συναρπαστικό αφηγητή Oliver Sacks "καθένας από μας κατασκευάζει και ζει μια αφήγηση [...] αυτή η αφήγηση είμαστε οι ίδιοι, οι ταυτότητές μας".

Πρόκειται για μια συναρπαστική, για μιαν άκρως γοητευτική σκέψη. Ποιος δεν θέλει να δει τη ζωή του ως μια ιστορία που εκτυλίσσεται, ως μια αναζήτηση ή αυτό που ο διάσημος μελετητής και συγγραφέας Joseph Campbell αποκάλεσε –στις περίφημες μελέτες του– "το ταξίδι του ήρωα"; Η ιστορία είναι αυτή που παρακινεί και επικυρώνει την ηγεμονία των απομνημονευμάτων, η οποία ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για ό,τι έχει επιβιώσει στην εκδοτική βιομηχανία.

Αυτό που σαγηνεύει στην περίπτωση των αφηγηματικών αντιλήψεων για τον εαυτό είναι ότι η ιστορία της ζωής κάποιου μπορεί να ειπωθεί ως κάτι με αρχή, μέση και τέλος. Συχνά η ιστορία εκτυλίσσεται με άξονα κάποιο τραυματικό γεγονός από το παρελθόν – η κακοποίηση ή ο εθισμός αποτελούν βασικούς άξονες της πλοκής ή η υπερβολική διασκέδαση που περιλαμβάνει σεξ, ναρκωτικά και ροκ εν ρολ.

Αυτό είναι το θρησκευτικό μοντέλο αντίληψης του εαυτού. Πολύ συχνά, οι ιστορίες για τον εαυτό μας είναι αφηγήσεις σωτηρίας ή λύτρωσης: Ήμουν αμαρτωλός και λυτρώθηκα. Έχουμε υπόψη τις "Εξομολογήσεις" του Αγίου Αυγουστίνου, την αυτοβιογραφία που αναμφισβήτητα έχει επηρεάσει όσο καμία άλλη τη χριστιανική Δύση. Αφηγείται την ιστορία της μεταστροφής του Αγίου Αυγουστίνου από τρυφηλός παγανιστής σε επίσκοπο και μεγάλο υπερασπιστή της Πίστεως.

Ένα από τα πλέον δημοφιλή βιβλία τον 18ο και 19ο αιώνα υπήρξε "Η πρόοδος του προσκυνητή" [Pilgrim’s Progress]· έργο του John Bunyan, το οποίο περιγράφει με γλαφυρό τρόπο το ταξίδι του εαυτού από την αμαρτία και τον όλεθρο του επίγειου κόσμου προς την Ουράνια Πόλη, αφού περάσει μέσα από το "Απέλπιδο τέλμα", με άλλα λόγια τον βάλτο της απόγνωσης. Οι αναγνώστες απολαμβάνουν αφάνταστα τέτοιες ιστορίες λύτρωσης.

Θα θεωρούσαμε ίσως ότι αυτές οι ιστορίες ανήκουν στο παρελθόν, εφόσον υποτίθεται ότι ζούμε στην εποχή του κοσμικισμού. Ανέκαθεν υπήρξα σκεπτικιστής απέναντι στο συγκεκριμένο ζήτημα, ιδίως σε περιπτώσεις πολιτισμών που έχουν εμμονή με τη θρησκεία, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπου μας κατακλύζουν οι αυτοβιογραφίες που είναι ουσιαστικά χριστιανικές αφηγήσεις για τη σωτηρία. Για παράδειγμα ο Μπαράκ Ομπάμα, ο οποίος είχε γράψει δύο τέτοιες αυτοβιογραφίες μέχρι τα 45 του χρόνια. Έκαναν καλές πωλήσεις.

Τα ηθικά πιστεύω που διαμορφώνουν την αντίληψη για τον αφηγηματικό εαυτό εδράζονται στο ότι μονάχα μέσω αυτής της αφήγησης μπορούμε να κατακτήσουμε το σπουδαίο σιβυλλικό στοιχείο της σύγχρονης εποχής: την αυθεντικότητα. Ένας αυθεντικός εαυτός είναι ένας εαυτός που μπορεί να "γράψει" μια πρώτης τάξεως ιστορία. Και τέτοιες ιστορίες μπορούν να εμπορευματοποιηθούν αδυσώπητα. Δεν είναι μόνο ο κ. Ομπάμα και οι συνάδελφοί του πολιτικοί που καταφεύγουν σε αυτό το τέχνασμα. Σχεδόν όλοι κάνουν το ίδιο, από τους άσημους και κατατρεγμένους μέχρι τους πλούσιους, λαμπερούς και διάσημους: "Πείτε την ιστορία σας για να την πουλήσετε".

Αλλά το ζητούμενο εδώ δεν είναι η εμπορικότητα και οι πωλήσεις βιβλίων. Είναι η εγκυρότητα της έννοιας του αφηγηματικού εαυτού που αμφισβητώ – ή, για να είμαι ακριβής, που διατηρώ τις επιφυλάξεις μου απέναντί της. Υποψιάζομαι ότι όσοι από εμάς διηγούμαστε και ξαναδιηγούμαστε ατέρμονα τις ιστορίες της ζωής μας –κρατώντας ημερολόγια, γράφοντας σε αυτά καθημερινά και προσπαθώντας να φανταστούμε μελλοντικά απομνημονεύματα– απλώς επιδιδόμαστε σε μια πράξη ιδιοτελούς αυτοσυρρίκνωσης. Το χειρότερο είναι ότι αυτή η αυτοσυρρίκνωση, συχνά, φέρει το προσωπείο του ηθικού διδάγματος. Στηρίζομαι σε μεγάλο βαθμό στο έργο του Galen Strawson. Ο Βρετανός φιλόσοφος τίθεται κριτικά απέναντι στην αντίληψη για τον εαυτό που προσδιορίζεται ως μια συνεχής, επανειλημμένα ειπωμένη ιστορία και προτείνει, αντ’ αυτού, μια "επεισοδιακή" αντίληψη για τον εαυτό, που είναι πιο παροδική και φευγαλέα, μια αντίληψη πιο ασυνεχή. Το συμπέρασμα –και, ενδεχομένως, το θετικό– αυτής της άποψης είναι ότι, αντί να ζει με τα στενά δεσμά της επαναλαμβανόμενης διήγησης του παρελθόντος και του φαντασιωτικού μέλλοντος, ο "επεισοδιακός" εαυτός ζει στο παρόν, αφήνεται και ζει στο "τώρα". Όπως και ο κ. Strawson, θεωρώ ότι ο εαυτός περιγράφεται πιο αληθινά ως μια σειρά από "επεισοδιακά ξεσπάσματα" παρά ως μια μεγάλη, ενιαία ιστορία εξιδανίκευσης.

Aς εστιάσουμε σε αυτό το σημείο για να στραφούμε στον ένδον εαυτό: Τι εντοπίζουμε; Αντιλαμβανόμαστε κάτι σαν νοητή παρουσία που μπορεί να ορίζεται ή να μην ορίζεται πλήρως από τη φυσική μας παρουσία. Όμως τέτοιες στιγμές αδιάσπαστης εμπειρίας του εαυτού διαρκούν μόλις λίγα δευτερόλεπτα και σύντομα διακόπτονται από τον ήχο του κινητού μας ή επειδή μας πήρε ο ύπνος. Και τι γίνεται με τον εαυτό μας που απλώς ατενίζει κάπου στο μέσο της απόστασης με μια αόριστη αντίληψη (της νοητής μας παρουσίας); Γιατί δεν είναι αυτός ο πραγματικός μας εαυτός;

Ο εαυτός μας είναι παράξενος, ασταθής και μεταβλητός. Μπορεί να είναι ήρεμος, όπως μια επίπεδη οθόνη που μουρμουρίζει ή παράγει βόμβο, και έπειτα μπορεί να εκραγεί ή να τον κατακλύσει το στρες ή να πληγωθεί ή να βρεθεί διχασμένος εξαιτίας της συνείδησής του. Ή, ακόμα, ο εαυτός μπορεί να είναι εντελώς απορροφημένος και αφοσιωμένος σε κάτι, όπως όταν παρακολουθούμε ένα συναρπαστικό ματς ή απολαμβάνουμε ένα μουσικό κομμάτι που λατρεύουμε. Σε τέτοιες περιπτώσεις, μπορούμε να μεταφερθούμε, να βγούμε έξω από τον εαυτό μας. Όμως στη συνέχεια επιστρέφουμε σε αυτόν.

Ο εαυτός δεν είναι όπως το ρεύμα. Η ροή του δεν είναι συνεχόμενη, είναι μάλλον μια σειρά από εκτοξεύσεις και ξαφνιάσματα που κοπάζουν και συγχρόνως βρίσκεται σε μεγάλη εγρήγορση, προτού περιέλθει ξανά σε κατάσταση αδράνειας ή πλήξης. Είναι μια ασυνεχής διαδοχή επεισοδίων, ένα αμάλγαμα από αναλαμπές, παύσεις και επανεκκινήσεις.

Εάν η ζωή δομημένη σε επεισόδια μας καταδικάζει να είμαστε αναξιόπιστοι, τότε, "ας είναι". Ο εαυτός μας δεν είναι μονάχα μια ιστορία.

Όμως ο ασυνεχής εαυτός μάς εξαναγκάζει να ζούμε στο εδώ και τώρα και όχι στο παρελθόν που αναμασάμε και στο μέλλον που φαντασιωνόμαστε. Ίσως μάλιστα μας δίνεται η αίσθηση ότι ο εαυτός μας διαρκώς ξεκινά.

Η ζωή δεν θέλει αφηγηματικό τόξο. Δεν χρειάζεται να είμαστε οι ιστορίες που λέμε και ξαναλέμε για τον εαυτό μας. Αυτές οι ιστορίες είναι προϊόν μυθοπλασίας και –εφόσον τις λέμε πολύ συχνά–παραποίησης. Με όσο περισσότερο ζήλο διηγούμαστε ιστορίες για τον εαυτό μας, τόσο μεγαλώνει ο κίνδυνος να απομακρυνθούμε από την αλήθεια. Δεν πρέπει να ελέγχει κάποιος την αντίληψη για τον εαυτό συνδέοντάς τη διαρκώς με κάποια φανταστική ιστορία για την ταυτότητά του.

Το να αντιμετωπίζει κάποιος τη ζωή του "σε επεισόδια" σημαίνει ότι αφήνεται να εκπλαγεί από τον εαυτό του. Ασφαλώς, ορισμένες φορές αυτές οι εκπλήξεις μπορεί να είναι δυσάρεστες. Άλλες, πάλι, θα είναι ευχάριστες.

Το να ζούμε "σε επεισόδια" σημαίνει ότι αποδεχόμαστε πως ο εαυτός μας είναι κάτι τόσο φευγαλέο, κάτι σαν απανωτές εντυπώσεις, οι οποίες συχνά προέρχονται όχι από μέσα μας, αλλά απ’ τον περίγυρο. Από ανθρώπους που αγαπάμε και εμπιστευόμαστε. Ή και από ανθρώπους που δεν αγαπάμε ούτε εμπιστευόμαστε.

Το πιο σημαντικό: εάν αφήσουμε κατά μέρος την αφηγηματική αντίληψη για τον εαυτό, θα μας προσφέρουμε τη δυνατότητα της μεταμόρφωσης, ενός εαυτού που μπορεί να αγκαλιάσει νέες μορφές ύπαρξης, νέες ταυτότητες και νέους ρόλους, που μπορούμε να δοκιμάσουμε και να απορρίψουμε και μετά να προχωρήσουμε παρακάτω. Εντέλει, ίσως και η ελευθερία μας να ταυτίζεται με αυτή την ικανότητα μεταμόρφωσης. 

Ο Simon Critchley είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο New School for Social Research και συγγραφέας των βιβλίων "Bald: 35 Philosophical Short Cuts" και "Question Everything: A Stone Reader".

©2023 The New York Times Company and Simon Critchley