Ο Πούτιν έχει εμμονή με την Ιστορία - Το ίδιο και ο άνθρωπος που "έχτισε" το όνομά του

Ο Βλαντίμιρ Μεντίνσκι βοήθησε, παρασκηνιακά, να στηθεί το ιδεολογικό οικοδόμημα της σύγχρονης Ρωσίας.

Αρχής γενομένης από αυτόν τον μήνα, στα γυμνάσια της Ρωσίας διδάσκεται ένα νέο βιβλίο Ιστορίας, το οποίο περιγράφει με ιδιαίτερα απλοϊκό τρόπο τα τελευταία 80 χρόνια της ρωσικής ιστορίας -από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έως σήμερα-, και φέρει φυσικά την "υπογραφή” του Κρεμλίνου.

Ο χαρακτηρισμός του ως ρεβιζιονιστικό είναι τουλάχιστον φειδωλός. Ο Στάλιν, σε αντίθεση με την εικόνα που έδιναν τα ρωσικά βιβλία τα τελευταία 30 χρόνια, παρουσιάζεται ως ένας σοφός και ικανός ηγέτης, χάρη στον οποίο η Σοβιετική Ένωση νίκησε στον πόλεμο και ο απλός κόσμος άρχισε να ζει καλύτερα. Όσο για την κατασταλτική του διακυβέρνηση, οι όποιες αναφορές παρουσιάζονται ως μομφές εναντίον του. Ο αναγνώστης μένει με την αίσθηση ότι τα θύματα του Στάλιν δικαίως τιμωρήθηκαν.

Με ανάλογο τρόπο παραποιείται και η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Τα μέχρι πρότινος βιβλία ιστορίας ανέλυαν την κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος και την αναποτελεσματικότητα του σοβιετικού οικονομικού μοντέλου, γράφοντας για την κούρσα των στρατιωτικών εξοπλισμών και τον παραλογισμό των γηραιών Σοβιετικών ηγετών. Το νέο βιβλίο επιρρίπτει όλες τις ευθύνες στον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τον οποίο κατηγορεί ως έναν ανίκανο γραφειοκράτη που υπέκυψε στις πιέσεις των ΗΠΑ. Τέλος, περιλαμβάνει και 28 σελίδες που είναι αφιερωμένες στον πόλεμο στην Ουκρανία. Δεν περιλαμβάνουν, φυσικά, κανένα ιστορικό στοιχείο, παρά μόνο προπαγάνδα - όλα αυτά τα κλισέ που ανακυκλώνει η ρωσική τηλεόραση.

Το βιβλίο, όπως και αρκετά άλλα, γράφτηκε από τον Βλαντίμιρ Μεντίνσκι, πρώην υπουργό Πολιτισμού της Ρωσίας και νυν σύμβουλο του προέδρου. Ο κ. Μεντίνσκι, όμως, έχει και έναν άλλο, πιο "σκιώδη” ρόλο: Είναι ο πραγματικός "συγγραφέας” που κρύβεται πίσω από την "ιστορία” του Πούτιν. Έχοντας στο πλευρό του μια ολόκληρη ομάδα, γράφει την ιστορία μέσα από τα μάτια του Πούτιν. Δεδομένης της εμμονής του Ρώσου προέδρου με την Ιστορία, ο κ. Μεντίνσκι διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη Ρωσία του σήμερα. Παρασκηνιακά, έχει βοηθήσει να στηθεί το ιδεολογικό και ιστορικό οικοδόμημα πάνω στο οποίο στηρίζεται κατά κύριο λόγο ο τρόπος διακυβέρνησης του κ. Πούτιν.

Ποιος είναι, όμως, ο κ. Μεντίνσκι;

Ο Βλαντίμιρ Μεντίνσκι γεννήθηκε στην επαρχία Τσερκάσι της Ουκρανίας το 1970. Αλλά δεν είναι Ουκρανός. Ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός και πέρασε τα παιδικά του χρόνια μετακομίζοντας συνεχώς από μονάδα σε μονάδα, σε όλη τη Σοβιετική Ένωση. Ανατράφηκε δε, σύμφωνα με ανθρώπους που τον γνωρίζουν, με πολύ συντηρητικές αξίες και ως αληθινός πατριώτης. Η εκπαίδευσή του είναι επίσης αξιόλογη -η μητέρα του ήταν δασκάλα- και, στην πορεία, τον οδήγησε στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας. Υπήρξε πρότυπο μαθητή, διέπρεψε στη Σχολή Δημοσιογραφίας και ήταν μέλος της Kosmomol, της νεολαίας του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Αλλά έως ότου αποφοιτήσει, η Σοβιετική Ένωση είχε καταρρεύσει. Ο κ. Μεντίνσκι δεν δυσκολεύθηκε να προσαρμοστεί. Το 1992, με μια ομάδα συμφοιτητών του, σύστησε τη δική του διαφημιστική εταιρεία, την Ya Corporation. Πελάτες της ήταν κυρίως χρηματοοικονομικές επιχειρήσεις και εταιρείες ειδών καπνού. Σύντομα, κατέστη επικεφαλής του λόμπι καπνού - κάτι σαν τον αδίστακτο πρωταγωνιστή του βιβλίου "Thank You For Smoking” (1994) του Κρίστοφερ Μπάκλεϊ. Παρ’ όλα αυτά, δεν παράτησε τις σπουδές του, αλλά συνέχισε κάνοντας διδακτορικό.

Τότε ήταν που γνώρισα και προσωπικά τον κ. Μεντίνσκι, όντας προπτυχιακός φοιτητής στο Ινστιτούτο, στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ήταν 10 χρόνια μεγαλύτερός μου, απόμακρος και μόλις είχε αρχίσει να διδάσκει στο τμήμα Δημοσίων Σχέσεων. Επρόκειτο για έναν νέο και μοδάτο κλάδο, και πολύ συμφοιτητές μου, που φιλοδοξούσαν να κάνουν καριέρα στις Δημόσιες Σχέσεις, ήθελαν να μάθουν από αυτόν. Ο κ. Μεντίνσκι ήταν το "αστέρι” του Πανεπιστημίου, θεωρούνταν επιτυχημένος επιχειρηματίας και ήταν πρόθυμος να βοηθήσει τους φοιτητές, προσφέροντας στους καλύτερους τη δυνατότητα πρακτικής άσκησης στην εταιρεία του.

Το 2000, ο κ. Πούτιν εξελέγη πρόεδρος της Ρωσίας, λαμβάνοντας τη "σκυτάλη” από τον Μπόρις Γέλτσιν. Όπως κάθε επιτυχημένος δημοσιοσχετίστας, ο κ. Μεντίνσκι προσαρμόστηκε στη νέα κατάσταση, ενώ αξιοποίησε τη θέση του στον τομέα της δημόσιας διοίκησης για να χτίσει την πολιτική του καριέρα. Έως το 2004, είχε αναδειχθεί μέλος του ρωσικού κοινοβουλίου με το κόμμα Ενωμένη Ρωσία του κ. Πούτιν. Παρά τις κατηγορίες ότι συνέχιζε το λόμπινγκ για λογαριασμό εταιρειών καπνού και καζίνο, αν και βουλευτής, ο κ. Μεντίνσκι συνέχισε να αναρριχάται. 

Στην άνοδό του συνέβαλε το γεγονός ότι άρχισε να "εμπορεύεται” τον πατριωτισμό του. Το 2007, ο πρώην λομπίστας ξεκίνησε να συγγράφει βιβλία ιστορίας - ή, μάλλον, "δημοσιοσχετίστικα” βιβλία ιστορίας. Συνέγραψε μια σειρά βιβλίων με τίτλο "Μύθοι για τη Ρωσία”, όπου ξεκίνησε να απομυθοποιεί διάφορα στερεότυπα για τους Ρώσους, αντιπροβάλλοντας νέα αφηγήματα.

Σε αυτά τα βιβλία, ο κ. Μεντίνσκι υποστηρίζει ότι όλα τα αρνητικά στην ιστορία της Ρωσίας αποτελούν συκοφαντίες των εχθρών της. Για παράδειγμα, ο Ιβάν ο Τρομερός δεν ήταν στην πραγματικότητα ένας παράφρων τύραννος - καθότι, πρώτον, πάντοτε κίνητρό του ήταν το συμφέρον του λαού του και ό,τι έκανε ήταν για το καλό της Ρωσίας. Δεύτερον, οι ηγέτες της Δύσης εκείνη την εποχή ήταν ακόμη πιο σκληροί. Και, εν πάση περιπτώσει, όλες οι υποτιθέμενες θηριωδίες του ήταν στην πραγματικότητα φαντασιώσεις των Ευρωπαίων ιστορικών.

Από την πρώτη στιγμή, το έργο του κ. Μεντίνσκι επικρίθηκε από τους Ρώσους ιστορικούς. Αλλά, ο ίδιος ποτέ δεν έκρυψε ότι το έργο του δεν βασιζόταν σε πραγματικά γεγονότα. Δεν είχαν σημασία γι’ αυτόν· απώτερος στόχος του ήταν να παρουσιάσει ένα πειστική αφήγημα. "Τα γεγονότα από μόνα τους δεν σημαίνουν και πολλά”, έγραψε σε ένα από τα βιβλία του. "Αφετηρία δεν είναι τα γεγονότα, αλλά η ερμηνεία. Εάν αγαπάς την πατρίδα σου, τους ανθρώπους σου, τότε η ιστορία που γράφεις θα έχει πάντοτε θετική οπτική”.

Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, ο κ. Μεντίνσκι έπλασε τον μύθο ότι η Ρωσία, ως καλοπροαίρετη και ισχυρή, δικαίως θριαμβεύει πάντοτε έναντι των υποτιθέμενων υποδεέστερων χωρών. Εύλογα, τράβηξε την προσοχή του Ρώσου προέδρου και το 2012 ο κ. Πούτιν τον διόρισε υπουργό Πολιτισμού. Σύμφωνα με πηγή προσκείμενη στο Κρεμλίνο, ο πρόεδρος του ανέθεσε μια ξεκάθαρη αποστολή: να υλοποιήσει τη στρατιωτικοποίηση της ρωσικής κοινωνίας.

Κι αυτό ακριβώς έπραξε. Το 2013, ο κ. Μεντίνσκι ανέλαβε επικεφαλής της Ένωσης Ρωσικής Στρατιωτικής Ιστορίας, ενός φιλανθρωπικού οργανισμού που, μέσω εκδηλώσεων, επαινούσε τις στρατιωτικές επιτυχίες του παρελθόντος. Ως υπουργός, ο κ. Μεντίνσκι παρείχε χρηματοδότηση για την παραγωγή ταινιών που οικοδομούσαν πατριωτικούς μύθους για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως οι "Maria. Save Moscow” και "Panfilov’s 28 Men.” Οι ταινίες είχαν στόχο την εμπορική επιτυχία και όχι τη δημιουργία τέχνης - ο κ. Μεντίνσκι άλλωστε είχε δηλώσει ότι δεν θεωρεί τέχνη ότι μπορεί να δημιουργήσει ο ίδιος. Η όλη του πολιτιστική πολιτική μπορεί να χαρακτηριστεί ως προπαγάνδα υπέρ του πολέμου και της βίας.

Ωστόσο, στις αρχές του 2020, ο κ. Πούτιν προχώρησε σε ανασχηματισμό του υπουργικού συμβουλίου και ο κ. Μεντίνσκι, όπως τα περισσότερα μέλη της κυβέρνησης, απομακρύνθηκε, αν και διορίστηκε σύμβουλος του προέδρου. Ήταν όμως "υποβιβασμός”. (Φαίνεται δε να ενοχλήθηκε τόσο που ούτε καν αποδέχθηκε το νέο αυτοκίνητο που συνήθως παρέχεται στους υπαλλήλους της προεδρίας).

Ωστόσο, η πανδημία τον βοήθησε να αναδυθεί εκ νέου. Το καλοκαίρι του 2020, ο κ. Πούτιν είχε απομονωθεί στην κατοικία του στο Βαλντάι. Παρότι πάντοτε έδειχνε ενδιαφέρον για την Ιστορία, εκεί, έχοντας άπλετο χρόνο στη διάθεσή του, απέκτησε εμμονή με αυτήν. Άρχισε να ασχολείται με θέματα ιστορίας, αλλά χρειαζόταν κάποιον να τον συνδράμει, κάποιον που θα μπορούσε να τελειοποιήσει τις απόψεις του και να τις εκφράσει πλήρως. Ο κ. Μεντίνσκι ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος.

Είναι αλήθεια ότι ο κ. Μεντίνσκι δεν (ξανα)γράφει ουσιαστικά μόνος του την Ιστορία. Έχει πίσω του ένα μεγάλο επιτελείο "ιστορικών”. Εξακολουθεί να ηγείται της Ένωσης Ρωσικής Στρατιωτικής Ιστορίας, οι υπάλληλοι της οποίας ασχολούνται με τα άρθρα και τα βιβλία του. Σε γενικές γραμμές, η διαδικασία που ακολουθείται είναι η εξής: ο πρόεδρος υπαγορεύει τις θέσεις στον κ. Μεντίνσκι και αυτός με τη σειρά του στο επιτελείο του. Γράφουν ένα "πόνημα” που ακολουθεί την αντίθετη πορεία -πάει πρώτα στον κ. Μεντίνσκι και μετά στον κ. Πούτιν- προς επεξεργασία.

Έτσι, για παράδειγμα, προέκυψε το γνωστό "πόρισμα” του κ. Πούτιν, το 2021, όπου έγραψε για πρώτη φορά ότι η Δύση σκοπίμως μετέτρεπε την Ουκρανία σε "αντι-ρωσική” χώρα. Ένα "πόρισμα” που έβριθε στρεβλών ισχυρισμών, όπως ότι οι Ρώσοι και οι Ουκρανοί είναι ένας λαός, ότι η Ουκρανία ήταν δημιούργημα των Μπολσεβίκων, ότι η Ρωσική Αυτοκρατορία και η Σοβιετική Ένωση ουδέποτε παραβίασαν τα δικαιώματα των Ουκρανών. Το άρθρο, που δημοσιεύθηκε στην επίσημη ιστοσελίδα της ρωσικής προεδρίας, εστάλη σε όλες τις στρατιωτικές μονάδες του υπουργείου Άμυνας, ενώ ο κ. Πούτιν ακόμη συνεχίζει να αναπαράγει τα βασικά σημεία του στις δημόσιες τοποθετήσεις του. Το εν λόγω άρθρο περιλαμβάνεται σχεδόν αυτούσιο στο νέο σχολικό βιβλίο ιστορίας.

Το συγκεκριμένο βιβλίο, που δύναται να διαμορφώσει μια ολόκληρη γενιά Ρώσων μαθητών, είναι μάλλον το μεγαλύτερο επίτευγμα του κ. Μεντίνσκι μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με συναδέλφους, θεωρεί τον εαυτό του "ομόλογο” των συντηρητικών διανοούμενων της Ρωσικής Αυτοκρατορίας - όπως του Κονσταντίν Πομπεντόνοστσεφ, διάσημου θεωρητικού επί ηγεσίας του Νικόλαου Β’. Ή του Αντρέι Ζντάνοφ, που διετέλεσε δεξί χέρι του Στάλιν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και του Μιχαήλ Σούσλοφ, του θεωρητικού που ενορχήστρωσε τη δίωξη των αντιφρονούντων επί Μπρέζνιεφ.

Φυσικά, ο κ. Μεντίνσκι είναι απλώς μια καρικατούρα των ανωτέρω - όπως ακριβώς παρωδία αποτελεί και η εκδοχή του για τη ρωσική ιστορία. Πρόκειται για ένα διόλου πειστικό και απροκάλυπτο ψέμα που επί της ουσίας λειτουργεί σε βάρος της αυτοκρατορικής οπτικής της ρωσικής ιστορίας. Παρά τις επιτυχίες του, ο κ. Μεντίνσκι μπορεί να καταστεί τελικά ο "νεκροθάφτης” της ρωσικής αυτοκρατορικής ιδεολογίας. Διότι, μετά από αυτόν, δεν θα μπορεί κανείς να μιλά για το παρελθόν της Ρωσίας χωρίς ντροπή, φρίκη και αποστροφή.

* Ο Mikhail Zygar είναι πρώην αρχισυντάκτης του ανεξάρτητου τηλεοπτικού δικτύου Dozhd (TV Rain) και συγγραφέας των βιβλίων "Πόλεμος και Τιμωρία: Πούτιν, Ζελένσκι και ο δρόμος προς την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία” και "Όλοι οι άνθρωποι του Κρεμλίνου: Στην αυλή του Βλαντίμιρ Πούτιν”.

© 2023 Διατίθεται από το "The New York Times Licensing Group"