Η οπτική μας για τους πολιτισμούς

Το να είναι κανείς Ασιάτης-Αµερικανός –ή ασιατικής καταγωγής εν γένει– στη Δύση σηµαίνει συχνά να ζει το παράδοξο του να είναι αόρατος, την ίδια στιγµή που "ξεχωρίζει". Πρόκειται για µια ευρεία φυλετική κατηγορία εντός της οποίας πολλά διαφορετικά έθνη, εθνότητες, τάξεις, πολιτισµοί, ιστορίες, κοινότητες και γλώσσες πρέπει να διεκδικούν συνεχώς την αναγνώρισή τους. Η κατασκευή της ταυτότητας ενός και µόνο ατόµου µπορεί να ποικίλλει µε βάση την προσωπική του εµπειρία, ωστόσο συνδέεται πάντα µε τις βαθιές φυλετικές ιεραρχίες της κοινωνίας, οι οποίες βασίζονται σε αβάσιµες πεποιθήσεις και παράλογους φόβους οι οποίοι διαιωνίζονται από κυρίαρχα στερεότυπα.

Η αντίθετη εµπειρία −το να ζει κανείς ως τµήµα της πλειοψηφίας ενώ εξακολουθεί να είναι "αόρατος" − είναι εξίσου συνηθισµένη σε άλλα σηµεία ανά τον κόσµο. Μεγαλώνοντας τη δεκαετία του 1980 στη Λαχόρη του Πακιστάν, είδα ζωντανά το πώς η αποικιακή κληρονοµιά κυριαρχούσε επί των αποχρώσεων και της ιστορίας των τοπικών και εθνικών ταυτοτήτων. Παρακολουθούσα τότε µαθήµατα σε αγγλικό σχολείο, γεγονός το οποίο εκείνη την εποχή θεωρούνταν πολιτιστικά συµφέρουσα επιλογή. Κανείς δεν αµφισβητούσε το απαρχαιωµένο πρόγραµµα σπουδών στα αγγλικά, υπόλειµµα της εποχής της βρετανικής αποικιοκρατίας, ή το γεγονός ότι τα γραπτά στέλνονταν στο Κέιµπριτζ για βαθµολόγηση. Τα σχολικά βιβλία δεν αντικατόπτριζαν τις τοπικές πραγµατικότητες ή γλώσσες. Μέχρι σήµερα χρειάζοµαι βοήθεια για την ανάγνωση ποίησης Ουρντού και ποτέ δεν έµαθα άπταιστα τα πουντζάµπι.

Όταν εισήλθα στο Εθνική Σχολή Καλών Τεχνών στη Λαχόρη, η παραδοσιακή µικρογραφική ζωγραφική στιγµατιζόταν ως κιτς και µη πρωτότυπη. Ο όρος "µινιατούρα", αποικιακής προέλευσης, περιελάµβανε την προνεωτερική ζωγραφική της Κεντρικής και Νότιας Ασίας. Δεν υπήρχε σχεδόν κανένας φοιτητής που να τη µελετούσε, αν και είναι ενδιαφέρον ότι το αντικείµενο διδάχθηκε αρχικά ως µέρος ενός αγγλικού αποικιακού project που είχε ως στόχο να αναβιώσει τις ινδικές χειροτεχνίες. Ο πρώτος διευθυντής της Σχολής ήταν ο Βρετανός αξιωµατούχος της εποχής της αποικιοκρατίας και καλλιτέχνης John Lockwood Kipling, πατέρας του συγγραφέα Rudyard Kipling.

Το ενδιαφέρον µου για την προνεωτερική χειροτεχνία πυροδοτήθηκε ως απάντηση σε αυτήν τη σε µεγάλο βαθµό απορριπτική στάση, καθώς και στη συλλογική έλλειψη βαθιάς πολιτισµικής γνώσης, τόσο στο Πακιστάν όσο και στις Ηνωµένες Πολιτείες. Επειδή τεχνουργήµατα και ιστορικά έργα ζωγραφικής από τη Νότια Ασία υπήρχαν κυρίως σε συλλογές στη Δύση, οι συνοµήλικοί µου και εγώ δεν είχαµε καµία πραγµατική σχέση µε την καλλιτεχνική παράδοση της ίδιας µας της υποηπείρου.

Η κατανόησή µας για την ιστορία της τέχνης ήταν ήδη από καιρό ευρωκεντρική, οπότε ερχόµαστε στον κόσµο µε σκοπό να µειώσουµε ή να απορρίψουµε οτιδήποτε εκτός του δυτικού "κανόνα". Οι πεποιθήσεις µας στα δίπολα τύπου Ανατολή-Δύση, Ισλαµικός-Δυτικός, Ασιατικός-Λευκός ή καταπιεστικός-ελεύθερος είναι βαθιά ριζωµένες στο πώς βλέπουµε τον κόσµο. Όταν κληρονοµούµε αυτές τις µονόπλευρες, πολωτικές κατασκευές από το παρελθόν, συνεχίζουµε ασύνειδα να βαδίζουµε στα ίδια µονοπάτια.

Η ίδια η ιστορία είναι ουσιαστικά ένας απλός απολογισµός της κίνησης αντικειµένων και σωµάτων. Εµπόριο, δουλεία, µετανάστευση, αποικιακή κατοχή − αυτά είναι τα υποκείµενα ρεύµατα, οι βασικοί άξονες της νεωτερικότητας. Το πώς γίνεται η αφήγηση της ιστορίας και το ποιος µπορεί να την αφηγηθεί αποκαλύπτουν τις ιεραρχίες εξουσίας στον κόσµο µας.

Κατά τη διάρκεια της εποχής της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας στην ινδική υποήπειρο, για παράδειγµα, πολλά έργα τέχνης της Νότιας Ασίας διαµελίστηκαν, διασκορπίστηκαν και πωλήθηκαν µε σκοπό το κέρδος, στρεβλώνοντας οριστικά τις εικονογραφικές παραδόσεις της Κεντρικής και Νότιας Ασίας. Τα πιο σηµαντικά έργα βρίσκονται στις συλλογές δυτικών µουσείων, όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, το Βρετανικό Μουσείο και η Βασιλική Βιβλιοθήκη. Και δεν είναι µυστικό ότι ένα από τα πιο σηµαντικά χειρόγραφα, το Shahnama of Shah Tahmasp του 1524 −το ισοδύναµο της Μόνα Λίζα για την ευρύτερη περιοχή−, κόπηκε σε κοµµάτια και πωλήθηκε αποσπασµατικά σε δευτερογενείς δηµοπρασίες. Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Τεχεράνης αντάλλαξε έναν De Kooning για µερικές από τις σελίδες του.

Καθώς σπούδαζα και δίδασκα µικρογραφική ζωγραφική στη Λαχόρη, συντονίστηκα µε την περίπλοκη προέλευση της συγκεκριµένης µορφής τέχνης και µε το πώς θα µπορούσε να ενταχθεί σε νέες αφηγήσεις. Η µετατροπή της υπόστασής της από ένα παραδοσιακό και νοσταλγικό είδος σε ένα σύγχρονο ιδίωµα έγινε ο προσωπικός µου στόχος. Ανέλαβα αυτό το βάρος σε προγράµµατα στις Ηνωµένες Πολιτείες στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήταν εξοικειωµένοι µε το συγκεκριµένο στυλ. Επειδή το έργο µου απτόταν παραδόσεων που δεν βρίσκονταν στο επίκεντρο της δυτικής ιστορίας της τέχνης, συχνά αγνοείτο και υποβαθµιζόταν σηµαντικά. Μία από τις πρώτες ερωτήσεις που µου έκαναν στο µεταπτυχιακό µου πρόγραµµα ήταν: "Είστε εδώ για να κάνετε την Ανατολή να συναντήσει τη Δύση;".

Έτσι ξεκίνησε µια εµπειρία δεκαετιών σε καθηµερινές απαξιωτικές συµπεριφορές. Σε εµένα, όπως και σε πολλούς άλλους Ασιάτες, µιλούν συστηµατικά δυνατά και αργά στα αγγλικά. Ο κόσµος µε ρωτά από πού είµαι στην πραγµατικότητα ή αν είµαι η νέα νταντά ή πιστή µουσουλµάνα. Υποβάλλοµαι σε ώρες ανακρίσεων από αξιωµατούχους του υπουργείου Εσωτερικής Ασφάλειας σχεδόν κάθε φορά που ταξιδεύω από ή προς τις Ηνωµένες Πολιτείες.

Για να το αντισταθµίσω, χρησιµοποιώ τη δουλειά µου για να αποδοµήσω τις περιοριστικού χαρακτήρα φυλετικές αναπαραστάσεις και στερεότυπα, απορρίπτοντας τα αποικιακά και αντρικά βλέµµατα και επαναπροσδιορίζοντας τους αρχέτυπους χαρακτήρες για να πω πιο πλούσιες ιστορίες. Όταν δηµιουργώ σύγχρονες µικρογραφίες στις οποίες οι γυναίκες αντιστέκονται στις απλοϊκές κατηγοριοποιήσεις, ανταποκρίνοµαι στη δυσκολία εύρεσης φεµινιστικών αναπαραστάσεων των σκουρόχρωµου δέρµατος Νοτιοασιατών στη σύγχρονη κουλτούρα.

Η τέχνη µου αντανακλά επίσης το εκκρεµές τού να είσαι αόρατος και υπερ-ορατός στις Ηνωµένες Πολιτείες, φωτίζοντας την "υδραργυρική" φύση των ταυτοτήτων − είναι µόνον εν µέρει υπό τον έλεγχό µας. Τα υπόλοιπα τµήµατά της προέρχονται από τις αντιλήψεις των άλλων για εµάς. Για ορισµένα projects έχω αξιοποιήσει τη δική µου εµπειρία όσο βρίσκοµαι στην Αµερική και πώς µε έχουν θεωρήσει Μεξικανή, Χαβανέζα, Μπενγκάλι, Νεπαλέζα, Ινδιάνα, Κινέζα, Γουατεµαλιανή, Πορτορικανή ή Μαλαισιανή, ανάλογα µε το τι φορούσα και σε ποιο σηµείο της χώρας βρισκόµουν. Προσπαθώ να ανακαλύψω ποιες κοινωνικές δυνάµεις επιτρέπουν στους ανθρώπους να προβαίνουν σε εικασίες για την καταγωγή µου και πώς αυτές οι δυνάµεις επηρεάζουν (λανθασµένα) τις εικασίες τους.

Τα θηλυκά είδωλα στην τέχνη µου έχουν σκέψεις, συναισθήµατα και εικονογράφηση που προέρχονται από τις πνευµατικές και βιρτουόζικες χειροτεχνικές παραδόσεις της Κεντρικής, Νότιας και Ανατολικής Ασίας. Προέρχονται από τεράστιες, ετερογενείς, συγκριτικές, πολυεπίπεδες οπτικές ιστορίες µε πολλές διαφορετικές ρίζες: τζαϊνιστικές, βουδιστικές, ζωροαστρικές, εβραϊκές, χριστιανικές, ινδουιστικές, ισλαµικές, σιχ. Οι γυναίκες στους πίνακές µου είναι πολυδιάστατες – κατά καιρούς ανδρόγυνες και πάντα πολύπλοκες, ενεργητικές, σίγουρες, έξυπνες και, στις παιχνιδιάρικες στάσεις τους, συνδέονται µε το παρελθόν µε ευφάνταστους τρόπους, χωρίς να συνδέονται µε µια ετεροκανονιστική καταγωγή ή συµβατικές αναπαραστάσεις της διασποράς και του έθνους.

Αποαποικιοποιώντας και επαναπροσδιορίζοντας τις µικρογραφίες διαµέσου της φεµινιστικής κριτικής, επαναπροσδιορίζω αυτές τις ιστορίες. Είναι µια υπενθύµιση ότι οι πολιτισµοί είναι δυναµικοί, όχι στατικοί, και οι ιστορίες τους είναι πολυδιάστατες.

Η γλώσσα αλλάζει και σήµερα, λόγιοι και καλλιτέχνες έχουν αρχίσει να αποµακρύνονται από τον όρο "µικρογραφία", καθώς αποαποικιοποιούν τα πεδία τους. Επιτέλους, δεν είµαι µόνη. Υπάρχουν πολλοί σύγχρονοι καλλιτέχνες που ασχολούνται µε την προνεωτερική χειροτεχνική τέχνη µε διαφορετικούς τρόπους. Οι φωνές µας αφηγούνται ιστορίες από πολλές οπτικές γωνίες, βοηθώντας να δώσουµε µια πιο ολοκληρωµένη εικόνα τόσο της ιστορίας όσο και του παρόντος. Όσα πιστεύουµε αλλάζουν και εξελίσσονται µε βάση το πώς προσεγγίζουµε, αναπαράγουµε και αναπαριστούµε ορισµένες πτυχές του δικού µας πολιτισµού και της ιστορίας µας. Αν χρησιµοποιούµε την τέχνη, τα µέσα ενηµέρωσης και τον πολιτισµό για να αντιστρέψουµε τα στερεότυπα για το φύλο, τη φυλή, τους µετανάστες και το άγνωστο, οι πεποιθήσεις που µεταδίδουµε στις επόµενες γενιές θα αντικατοπτρίζουν τον πολύπλοκο και δυναµικό κόσµο στον οποίο ζούµε.

* Η Shahzia Sikander είναι εικαστική καλλιτέχνις η οποία έχει βραβευτεί από το MacArthur Fellowship. Έργα της εκτίθενται αυτές τις µέρες στο Morgan Library & Museum στη Νέα Υόρκη.

©2021 The New York Times Company and Shahzia Sikander