Τι πιστεύουμε για την ελευθερία

Η Ελευθερία, ίσως η πιο ιερή έννοια στην αµερικανική κουλτούρα, δέχεται επίθεση. Ο κώδωνας του κινδύνου χτυπά εδώ και αρκετό καιρό, ωστόσο ηχεί εντονότερα τον τελευταίο χρόνο, καθώς οι εκκλήσεις να κάνουµε ορισµένες µικρές θυσίες των ελευθεριών µας (όπως η χρήση µάσκας) έχουν προκαλέσει επανειληµµένως θυµό, περιφρόνηση ή προσκλήσεις σε κάποιου είδους "οµιχλώδη" επανάσταση.

Για τους Αµερικανούς η έννοια της ελευθερίας είναι, και πάντοτε ήταν, θέµα έντονης αντιπαράθεσης• δεν µπορεί να το αγγίξει κανείς χωρίς να προκαλέσει αντιδράσεις. Προσφάτως, αυτή η ελευθερία ερµηνεύεται συχνά ως η χωρίς όρια δυνατότητα του καθενός να πιστεύει ό,τι θέλει, ανεξαρτήτως της πραγµατικότητας. Αυτό από µόνο του µπορεί να µην αποτελεί ιδιαίτερο πρόβληµα, πέραν του γεγονότος ότι οι πεποιθήσεις µας δεν παραµένουν αδρανείς µέσα στα ερµάρια του µυαλού µας• δίνουν το έναυσµα για δράση. Τα πιστεύω µας και ο τρόπος που ενεργούµε είναι αλληλένδετα.

Η φιλοσοφία απαιτεί από εµάς να "διερωτηθούµε" και για τις δικές µας πεποιθήσεις, όχι µόνο των άλλων. Αλλά, πριν ξεκινήσουµε αυτήν τη διαδικασία, πρέπει να εντοπίσουµε την "εγγενή πεποίθηση", την αρχή που ενσωµατώνει ή από την οποία πηγάζουν όλες οι άλλες πεποιθήσεις µας. Η δική µας είναι ότι, ως µέλη µιας κοινωνίας, έχουµε υποχρεώσεις απέναντι στους άλλους. Γιατί πρέπει να πιστεύουµε ότι έχουµε υποχρεώσεις έναντι των άλλων για να προσεγγίσουµε καταλλήλως πολλές από τις άλλες πεποιθήσεις µας; Διότι, για να πιστέψουµε, πρέπει πρώτα να κατανοήσουµε ότι οι πεποιθήσεις µας δεν διαχωρίζονται από την ευθύνη που έχουµε για την ασφάλεια και την ευτυχία εκείνων µε τους οποίους µοιραζόµαστε αυτόν τον πλανήτη. Χωρίς αυτή την παραδοχή, θα απολέσουµε τη δυνατότητα της συνύπαρξης. Θα επιβεβαιώσουµε το διαβόητο ευφυολόγηµα της Μάργκαρετ Θάτσερ ότι "Δεν υπάρχει κοινωνία". 

Για παράδειγµα, αυτό που πιστεύουµε για το κλίµα έχει σηµασία διότι έχουµε υποχρέωση έναντι των επόµενων γενεών. Αυτό που πιστεύουµε για τη χρήση µάσκας κατά τη διάρκεια µιας πανδηµίας έχει σηµασία διότι έχουµε υποχρέωση να προστατεύσουµε τις ευπαθείς οµάδες. Αυτό που πιστεύουµε για τις εκλογές έχει σηµασία γιατί έχουµε υποχρέωση απέναντι στους συµπολίτες µας. Και αυτό που πιστεύουµε για τις πεποιθήσεις εκείνων που διαφωνούν µαζί µας έχει σηµασία διότι έχουµε υποχρέωση να τους σεβόµαστε, όπως κι αυτοί είναι υποχρεωµένοι να σέβονται εµάς. Όπως είπε και ο Γκάντι, κανείς δεν έχει πρόσβαση σε όλη την αλήθεια.

Σπεύδουµε να προσθέσουµε στο σηµείο αυτό ότι, παρόλο που πολλές από τις πεποιθήσεις µας είναι άρρηκτα συνδεδεµένες µε τις υποχρεώσεις µας, αυτή η συνθήκη δεν ισχύει για όλες. Όλοι µπορούµε να πιστεύουµε ότι ένα σάντουιτς µε φυστικοβούτυρο και µαρµελάδα είναι νοστιµότερο όταν φτιάχνεται µε µαρµελάδα βατόµουρο ή ότι οι ταινίες της Marvel είναι υπερτιµηµένες (ή υποτιµηµένες), χωρίς αυτό να έχει επιπτώσεις στους άλλους ανθρώπους. Πολλά πράγµατα στη ζωή µας µπορούν να υπάρξουν χωρίς να υφίστανται περιορισµούς. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις που οι επιλογές µας εµπλέκονται µε τις ζωές των άλλων και η ελευθερία µας να κάνουµε και να πιστεύουµε ό,τι θέλουµε πρέπει να µετριαστεί. Όταν δρούµε ή εµµένουµε σε µια πεποίθηση, συχνά, συνειδητά ή ασυνείδητα, τσεκάρουµε τη λίστα µε τους λόγους για τους οποίους το κάνουµε, και µε ποιον σκοπό. Εάν ο πρώτος λόγος σε αυτήν τη λίστα είναι πάντα: "Διότι έχω δικαίωµα να κάνω και να πιστεύω ό,τι θέλω", τότε η Θάτσερ έχει δίκιο. Δεν υπάρχει κοινωνία. Υπάρχει µόνο ο Στιβ, ο Τζάµελ, η Σελένα και 332 εκατοµµύρια άλλα µεµονωµένα "εγώ"• µια συνοµοσπονδία ατόµων για τα οποία η ελευθερία, η ασφάλεια και η ικανότητα ευηµερίας είναι διαγωνισµοί µηδενικού αθροίσµατος.

Στον αντίποδα, εάν ο πρώτος λόγος στη λίστα είναι: "Διότι νοιάζοµαι για τις ζωές των γύρω µου και κατανοώ ότι έχουν κι αυτοί το ίδιο δικαίωµα στην ευηµερία", τότε αναγνωρίζουµε ότι δεν είµαστε µόνοι στη Γη και ότι η ελευθερία µας δεν είναι πιο σηµαντική από την ελευθερία των άλλων. Εάν το κάνουµε αυτό, τότε η κοινωνία υπάρχει.

Θα επισηµάνει, βέβαια, κάποιος −εύλογα− ότι "οι υποχρεώσεις έναντι των άλλων" είναι µια θολή έννοια. Πόσο πρέπει να σκεφτούµε τους γύρω µας προτού αποφασίσουµε πώς θα δράσουµε και τι θα πιστεύουµε; Σε ποιον βαθµό πρέπει να περιορίσουµε την προσωπική µας ελευθερία, λαµβάνοντας υπόψη τους άλλους; Υπάρχει κάποιος µαθηµατικός τύπος; Μια κλίµακα που µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε; Μια εφαρµογή που µπορούµε να εγκαταστήσουµε στο κινητό µας; Δεν υπάρχει. Υπάρχουν, όµως, κάποια σηµεία αναφοράς που µπορούν να λειτουργήσουν ως οδηγός για τις πεποιθήσεις µας. Για παράδειγµα, µπορούµε να εµπιστευτούµε τους επιστήµονες σε θέµατα επιστήµης και τους γιατρούς σε θέµατα ιατρικής, αντί να στηριζόµαστε µόνο στους εαυτούς µας και σε άλλους µη ειδικούς. Αλλά ακόµα και αυτά έχουν όρια (τα οποία µπορούµε να συνοψίσουµε σε µία µόνο λέξη: οικονοµολόγοι).

Υπάρχουν κι άλλοι τοµείς όπου τα σηµεία αναφοράς είναι ασαφή. Για παράδειγµα, τι πρέπει να πιστεύουµε για τους "απαραίτητους" περιορισµούς στην ελευθερία του λόγου; Ως προς αυτό πρέπει να είµαστε πολύ προσεκτικοί, ενστερνιζόµενοι το απόφθεγµα του Γκάντι και αναγνωρίζοντας ότι πολλοί άλλοι επηρεάζονται από τα λόγια µας. Με αυτόν τον τρόπο, αναγνωρίζουµε συχνά ότι αποτύχαµε. Ίσως γιατί η πίστη στην απόλυτη ελευθερία είναι τόσο δελεαστική − εάν ακολουθήσουµε αυτόν τον δρόµο, είµαστε πάντοτε "σωστοί", κάτι που είναι εύκολο.

Ένας από τους συντελεστές της τηλεοπτικής εκποµπής "The Good Place" κατέληξε στο συµπέρασµα ότι µια βασική ηθική έννοια είναι αυτή της προσπάθειας. (Το ποιος ήταν αυτός −ο δηµιουργός της εκποµπής ή κάποιος άλλος− δεν το αποκαλύπτουµε, θέτοντάς το ως άσκηση για τον αναγνώστη.) Τείνουµε να πιστεύουµε σωστά σε επιλογές και ενέργειες που επηρεάζουν άλλους ανθρώπους. Στη συνέχεια, όταν αποτυγχάνουµε, προσπαθούµε να βελτιωθούµε. Δεν είναι τόσο εύκολος δρόµος, αλλά σίγουρα είναι πιο συµπονετικός, και κυρίως πιο ανθρώπινος.
Αυτήν ενστερνιζόµαστε ως εγγενή πεποίθησή µας: Πριν αποφασίσουµε τι να πιστέψουµε, πρέπει να πιστέψουµε ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν σηµασία. Εάν ενεργούµε έχοντας κατά νου αυτή την υποχρέωση-ευθύνη και αποτύχουµε να κάνουµε το σωστό, τότε πρέπει να το ξανασκεφτούµε, να µάθουµε περισσότερα, να επιδιώξουµε τη βελτίωση και να προσπαθήσουµε ξανά. Οι αναπόφευκτες αποτυχίες µας θα έχουν µεγαλύτερη σηµασία και θα είναι πιο παραγωγικές εάν βασίζονται σε αυτό που θα µπορούσαµε να ονοµάσουµε απλώς "σεβασµό προς τους άλλους" − στην παραδοχή, δηλαδή, ότι υπάρχουν άνθρωποι γύρω µας που επηρεάζονται, άµεσα και έµµεσα, τόσο από το τι πιστεύουµε όσο και από αυτά που κάνουµε. Στον αντίποδα, εάν ενεργούµε µόνο υπό το πρίσµα της απεριόριστης προσωπικής ελευθερίας, οι αποτυχίες µας δεν θα σηµαίνουν τίποτα. Η άρνηση να αναγνωρίσουµε ότι έχουµε υποχρεώσεις απέναντι στους άλλους και ότι τα πιστεύω και η συµπεριφορά µας πρέπει να ανταποκρίνονται σε αυτή την παραδοχή, είναι αυτή που µας θέτει σε κίνδυνο.

* Ο Mike Schur είναι ο πρώην δηµιουργός της σειράς του NBC "The Good Place". Το βιβλίο του, "How to Be Perfect", θα εκδοθεί το επόµενο έτος.

** Ο Todd May είναι φιλόσοφος και έχει τον ρόλο του συµβούλου στη συγγραφή του βιβλίου.

©2021 The New York Times Company and Mike Schur and Todd May